Ο ΝΗΦΟΜΑΝΗΣ

Δημήτρης Λιαντίνης: «Ο νηφομανής. Η ποιητική του Σεφέρη»

Ο Νηφομανής. Αχ, ο Νηφομανής… Ένα από τα ωραιότερα βιβλία που γράφτηκαν ποτέ στην ελληνική γλώσσα. Και φυσικά ένα από τα διαμάντια του έργου του Λιαντίνη.

Από το ίδιο το βιβλίο λαμβάνοντας την έκφραση θα πω ότι γράφοντας τις σελίδες του ο Λιαντίνης περνά οριστικά τις Συμπληγάδες (1) και εισέρχεται «στον άξενο πόντο της προσωπικής του μυθολογίας.» Κουβέντα που δεν αποτελεί μια απλή φιλοφρόνηση αλλά συμπέρασμα που χάρισε η μελέτη του βιβλίου σε βάθος και σε συνδυασμό με το υπόλοιπο έργο του. Και δράττομαι της ευκαιρίας να υπογραμμίσω πως οι τίτλοι των βιβλίων του φαίνεται να αποτελούν από μόνοι τους μια ιδιότυπη περίληψη και σήμανση της πνευματικής διαδρομής που διήνυσε. Και εξηγώ τι εννοώ…

ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΤΙΤΛΩΝ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΟΥ

ΕΞΥΠΝΟΝ ΕΝΥΠΝΙΟΝ. Το πρώτο του βιβλίο. Τι σημαίνει ο τίτλος; Ξυπνητός ύπνος, θα μας πει ο ίδιος ο Λιαντίνης. (2) Είναι επομένως η αφύπνιση από τον υπαρκτικό ύπνο. Τον ίδιο ύπνο που ο Λιαντίνης ζήτησε στην τελευταία διδασκαλία του στο Μαράσλειο, να διακόψουν οι μαθητές του:

«Μην κοιμηθείτε, παρθένες. Θα σας πω μωρές!»

Σχεδόν ταυτόχρονα κυκλοφορεί το ΧΑΣΜΑ ΣΕΙΣΜΟΥ. Σε μια εύκολη ανάγνωση ο τίτλος αποδίδεται στο γνωστό στίχο του Σολωμού. Κι ο συγγραφέας αναφέρει σε μια από τις σελίδες το στίχο αυτό:

«Χάσμα σεισμού που βγάν’ ανθούς και τρέμουν στον αέρα.» (3)

Δεν μένει όμως στην αναφορά. Εξηγεί και αναλύει ότι αυτό "το χάσμα είναι η καταιγιστική ρωγμή του όντος". Και είναι για μας, που προσέχουμε αυτό το σημείο, ένα παραθύρι στη στιγμή που ο Λιαντίνης βρέθηκε ο ίδιος να ακροβατεί στα χείλη ενός τέτοιου χάσματος. Όντας ήδη «έξυπνος», έξω δηλαδή και μακριά από τον ύπνο και τη λήθη. Λίγο νωρίτερα (4) θα μιλήσει για την «αμήχανη ορμή του ανθρώπου να ξεφύγει αυτό το σεισμικό χάσμα», συνδέοντάς το μάλιστα με τη στιγμή της Εξόδου του Μεσολογγίου και αφήνοντας μας να αντιληφθούμε τον εσωτερικό αγώνα που έδωσε για να φύγει και να ξεφύγει τη φυσιολογική αυτή ορμή. Ορμή που έχει αναλύσει σε πολλά σημεία του έργου του και που το ίδιο το έργο και η ζωή του αποδεικνύουν πως κατάφερε όχι μόνο να την υπερκεράσει αλλά να βρει και το "φάρμακο" για όλους τους άλλους... Ο τρόπος, η δίοδος που τον οδήγησε στην ανακάλυψη, βρίσκεται σε σημαντικό βαθμό αποκρυσταλλωμένος στο επόμενο βιβλίο που εξέδωσε. Που δεν ήταν καν δικό του…

Ήταν ένα βιβλίο που έγραψε ο Νίτσε και ο Λιαντίνης «ελλήνισε». Και ίσως γι’ αυτό, θα σκεφτείτε, ο τίτλος του δε χρειάζεται να αναφερθεί σε τούτη τη διαδρομή. Όμως… Ο ίδιος ο Λιαντίνης δεν παρέλειψε να αναφέρει στα έργα του αυτό το βιβλίο. Και επιπλέον ο τίτλος του εμπλέκεται οργανικά σε τούτη την ιδιότυπη θέαση της πνευματικής διαδρομής του Λιαντίνη: ΙΔΕ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ. Και πιο πολύ ο υπότιτλος: ΠΩΣ ΚΑΝΕΙΣ ΓΙΝΕΤΑΙ, ΕΚΕΙΝΟ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ. Η σημασιολογία είναι ολοφάνερη. Ο Λιαντίνης έχει βρει πια το δρόμο του. Το σκοπό του. Και η συνάρματη έφοδος για την κατάκτησή του έχει αρχίσει. Βρισκόμαστε χρονικά λίγο πριν την αυγή της δεκαετίας του '80. Και λίγο μετά την ανατολή της έρχεται το τρίτο βιβλίο του:

Ο ΝΗΦΟΜΑΝΗΣ!

Ο τίτλος παράξενος. Ο Λιαντίνης πλάθει τη λέξη από το νήφω, που συνδέεται με τη γνωστή μας νηφαλιότητα και το μαίνομαι που σημαίνει ακριβώς το αντίθετο. Ακροβασία ανάμεσα σε ζεύγος αντιθέτων. Αγαπημένη μέθοδος του Λιαντίνη και στενά δεμένη με την Αρχή της Απροσδιοριστίας που διατρέχει το έργο του απ' άκρη σ' άκρη. Η σήμανση της σημασίας του όρου γίνεται από τον ίδιο, στην εισαγωγή του βιβλίου. Πιθανότατα για να μην βρεθούν σε σύγχυση οι αναγνώστες και πάει αλλού ο νους τους... Ο πρωτότυπος τίτλος και η στενή σύνδεσή του με τη φιλοσοφία του, αρκεί για να ξεχωρίσει το βιβλίο από όλα τα άλλα που έγραψε. Υπάρχει όμως και σημαντικότερος λόγος.

Εδώ ο Λιαντίνης δε μελετά απλώς κάποιον άλλον όπως στα προηγούμενα βιβλία του, το Ρίλκε, το Σολωμό ή έστω και το Νίτσε μέσα από τη μετάφραση που κάνει... Κι ας είναι υπότιτλος του έργου «Η ποιητική του Σεφέρη». Να μου επιτραπεί να πω ότι με το βιβλίο αυτό ο Λιαντίνης επί της ουσίας παραλαμβάνει τη σκυτάλη από εκείνη την ολιγοπρόσωπη ομάδα που έρχεται όμως από πολύ μακριά, την ομάδα των μεγάλων δημιουργών, των μεγάλων ποιητών. Κι αρχίζει τη δική του αυτόνομη πορεία. Το άνοιγμα των νέων δρόμων. Η αίσθηση είναι διάχυτη σε όλες τις σελίδες του Νηφομανούς. Ο μέχρι τώρα «έξυπνος» μελετητής του ευρωπαϊκού πολιτισμού και μάλιστα υπό το πρίσμα της ανίχνευσης σ’ αυτόν «της παρουσίας του ελληνικού πνεύματος» (5) , που ανακαλύπτει τη σχέση του θανάτου με τον πολιτισμό που δημιούργησαν οι έλληνες και στέκεται περιδεής στο "Χάσμα" που άνοιξε αίφνης κάτω από τα πόδια του, αναφωνώντας:

«Βοήθα, Θεά, το τρυφερό κλωνάρι μόνο νάχω.
Σε γκρεμό κρέμουμαι βαθύ, κι αυτό βαστώ μονάχο.» (6)


αρπάζεται ή πιο σωστά συναρπάζεται από το δάσκαλό του, το Νίτσε, και με σύμμαχο τη φιλοσοφία του χαράζει το στρατηγικό σχέδιο για «να γίνει εκείνο που είναι» ο ίδιος. Κι αυτό το σχέδιο συνειδητά το θέτει σε προέκταση του έργου του Σεφέρη. Όχι μιμητικά. Μίλησα για σκυτάλη. Και όχι τυχαία. Σκυτάλη που περιλαμβάνει το χαρακτηρισμό και του ίδιου του Λιαντίνη ως Νηφομανούς και όχι μόνο του Σεφέρη στον οποίο αναφέρεται το βιβλίο.

Θα μου πείτε ότι «λες παραμύθια και αεροβατείς». Θα σας πω ότι δεν τον έχετε ακόμη μελετήσει όσο πρέπει, για να λέτε κάτι τέτοιο. Κι εδώ θα επικαλεστώ τη μαρτυρία ενός ανθρώπου που γνώρισε αν όχι περισσότερο από κάθε άλλον, θα αποφύγω αφορισμούς που στερούνται απόδειξης, σίγουρα όμως όσο λίγοι, τη μαρτυρία της συζύγου του. Όπως την παρακολούθησα τις πρώτες μέρες της εξαφάνισης του Δημήτρη Λιαντίνη μέσα από τη μικρή οθόνη. Σπαρακτικές μαρτυρίες. Προς ανθρώπους που αγνοούσαν παντελώς το Λιαντίνη. Εκεί λοιπόν άκουσα τα ίδια που κι εγώ είχα διαπιστώσει για τον τρόπο γραφής του και η διαπίστωση έλαβε τη δέουσα ενίσχυση ώστε να μην αποτελεί υποκειμενική άποψη και μόνο. Σας μεταφέρω επί λέξει τι άκουσα:

«Πίσω από κάθε σειρά που γράφει ο Λιαντίνης, κρύβεται ένας ολόκληρος μύθος.»

Κι αν αυτό ισχύει για τις σειρές… καταλαβαίνετε τι κρύβεται πίσω από τους τίτλους των βιβλίων! Με πόση προσοχή τους έχει διαλέξει, πόσα λέει ο καθένας τους και πόσο είναι δεμένος με το σύνολο του πνευματικού του έργου. Και πέρα από αυτούς που αναφέρθηκαν εδώ, πολλά μπορεί κανείς να γράψει και για τους τίτλους των υπόλοιπων έργων του και τη σημασιολογία που ο καθένας κρύβει. Ιδιαίτερα το τελευταίο, η Γκέμμα. Δεν είναι όμως του παρόντος. Με την έννοια ότι έπονται του Νηφομανούς.

Επανέρχομαι λοιπόν στο θέμα που εξετάζουμε. Και συγκεκριμένα στο βάθος που κρύβει η κάθε του σειρά και η κάθε του λέξη, αν θέλετε. Γιατί και η λέξη του Λιαντίνη δεν είναι τυχαία. Βρίσκουμε πολλές σχετικές αναφορές στις σελίδες του. Και από το βιβλίο που εδώ παρουσιάζουμε, το Νηφομανή, θα επικαλεστώ το εξής:

«Κοπιάζω πολύ για να γράψω μια λέξη.» (7)

Ο λόγος είναι του Σεφέρη. Όχι του Λιαντίνη. Ο Λιαντίνης απλώς τον μεταφέρει. Απλώς; Έκανε τίποτε «απλώς» για να κάνει και τούτο; Ας ανοίξει ο κάθε δύσπιστος στο ίδιο το βιβλίο να διαβάσει, στο «άγιο πρωτότυπο», την ανάλυση που συνοδεύει αυτό το απόσπασμα. Για να πειστεί από τον ίδιο το Λιαντίνη. Χαρακτηριστικά αντιγράφω τούτο:

«Αναφορικά με την πειθαρχία στην έκφραση η συνεισφορά του (εννοεί φυσικά το Σεφέρη) στα γράμματά μας είναι πρωτομαστορική. Κανένας μελλοντικός συγγραφέας δεν θα μπορέσει να την προσπεράσει με τα μάτια κλειστά.» (8)

Κανένας! Και φυσικά πρώτος και καλύτερος ο ίδιος που κάνει αυτή την παρατήρηση. Ο Λιαντίνης. Μ' αυτή τη λογική έγραψα παραπάνω τη φράση για τη σκυτάλη που φαίνεται εδώ να παραλαμβάνει ο Λιαντίνης από το Σεφέρη… Και όχι μόνο. Η σκυτάλη αυτή έχει πολύ ευρύτερο νόημα και θέλει κι άλλη εξήγηση για να μην παρερμηνευθεί. Γιατί ο Σεφέρης δεν ήταν δρομέας και η σκυτάλη του δεν ήταν σκυτάλη... Τι λοιπόν παρέλαβε ο Λιαντίνης πέρα από την πειθαρχία στην έκφραση;

Ο Σεφέρης, όσο παράξενο κι αν ακουστεί αυτό, έχει χαρακτηριστεί από το Λιαντίνη: «μέτριος»! (9) Και εύλογα αναρωτιόμαστε, «κάθισε και έγραψε βιβλίο για έναν που θεωρούσε μέτριο;» Και στη φυσική σειρά έρχεται η ερώτηση αν και η σκυτάλη που αναφέρω είναι σκυτάλη μετριότητας… Όχι. Η απάντηση για το Σεφέρη δίδεται και στο Νηφομανή αναλυτικά και στα Ελληνικά επιγραμματικά:

«Ο Σεφέρης, στην κύρια ροή πνευματικός νομοθέτης, στους παραπόταμους ποιητής.» (10)

Αν λοιπόν η ποίησή του δεν ανέβηκε στον Όλυμπο, ο Σεφέρης έφτασε στην κορυφή μέσα από άλλους δρόμους του πνεύματος. Που μόνο μέτριους δεν μπορεί κανείς να τους βρει όπως δηλώνει και ο όρος "νομοθέτης". Δεν έχω όμως σκοπό εδώ να σας τους αποκαλύψω, σεβόμενη το μικρό Κολόμβο που κουβαλά μέσα του κάθε αναγνώστης μόλις ανοίγει ένα βιβλίο…

Μ' αυτή την επισήμανση έρχομαι και πάλι στη σκυτάλη. Και θα πρέπει να διευκρινίσω ότι δεν είναι εύκολο να δοθεί επαρκής εξήγηση επί του παρόντος. Και δεν υπάρχει εδώ «δε θέλω», όπως πριν. Υπάρχει και «δεν μπορώ». Τίμια και αψιμυθίωτα. Οπότε κατ’ ανάγκη προτείνω την ίδια λύση. Το διάβασμα του βιβλίου. Ή και το ξαναδιάβασμα… Και περιορίζομαι να σας προτείνω ως πρίσμα αυτής της μελέτης τα όσα είπα για τη σκυτάλη και όσα θα προσθέσω παρακάτω. Δηλαδή να δείτε το κείμενο μέσα από τον προβληματισμό αν ο Λιαντίνης μιλώντας για το Σεφέρη, μιλά ταυτόχρονα και για τον τρόπο που ο ίδιος πρόκειται να εργαστεί. Για τη μέθοδο δηλαδή που θα ακολουθήσει ως στοχαστής και συγγραφέας. Ορίζοντας όχι μόνο τις συντεταγμένες που κινήθηκε ο Σεφέρης αλλά κι εκείνες που θα ακολουθήσει ο ίδιος. Νομοθετώντας πες, την πορεία του. Και μεταφέρω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα:

«Ο Σεφέρης ήρθε στην τακτή ώρα της σειράς του σαν άγγελος, για να ταράξει τα νερά της κολυμπήθρας και να γεννήσει πάλι τις ελπίδες και την απαντοχή στους άρρωστους που περιμένουν.» (11)

Ίδια δεν εμφανίστηκε και ο Λιαντίνης; Και θυμίζω εδώ "το φάρμακο" για το φόβο του θανάτου που μας πρόσφερε. Φάρμακο παίρνουν οι άρρωστοι, έτσι δεν είναι; Κι αλλού πάλι διαβάζουμε:

«Τέτοιες παχυχώματες σποριές βρίσκει στον Όμηρο, στους Προσωκρατικούς, στην Τραγωδία, στον Πλάτωνα, στον Ερωτόκριτο, στο Σολωμό, στο Μακρυγιάννη και στο Δημοτικό μας τραγούδι….

Ο Σεφέρης έχει μια ιδιοσυγκρασία απτική. Το μάτι του είναι μάτι χειρούργου. Η ίδια η φύση του τον βιάζει να αντικρύζει τα αντικείμενα με μια ροπή ανακαλυπτική. Έτσι η οπτική του αναζήτηση διαπερνά τη μάζα, παραβιάζει το εσωτερικό των πραγμάτων, και τα φωτίζει. Η ερμηνευτική του δύναμη είναι ομόλογη με την ποιητική του χάρη.» (12)

Την ίδια αίσθηση, του χειρούργου το μάτι, δεν αποκομίζουμε κι εμείς μελετώντας τις αναλύσεις του Λιαντίνη και ιδιαίτερα για τους δημιουργούς του παρελθόντος; Και μάλιστα για τους ίδιους ακριβώς που αναφέρει ότι αποτέλεσαν "παχυχώματες σποριές" για το Σεφέρη. Στα ίδια γόνιμα εδάφη δεν καλλιέργησε και ο Λιαντίνης;

Θα μπορούσα να μεταφέρω πολλά ακόμη αποσπάσματα. Και ειδικά για το σημείο που ενώνει το Σεφέρη με το Σολωμό. Ή τη σχέση του Σεφέρη με τον Πλάτωνα. Και με το δημοτικό τραγούδι. Δεν το θεωρώ πρέπον για πολλούς λόγους. Και όχι μόνο για τον Κολόμβο σας... Όμως έστω και λίγο πιστεύω να διαφάνηκε ποια σκυτάλη παρέλαβε ο Λιαντίνης από το Σεφέρη. Φυσικά, για όσους ακόμη δεν το κατάλαβαν, δεν πρόκειται για μίμηση. Γιατί και ο Σεφέρης δεν υπέπεσε σε μιμήσεις. Θέλω να πω πως ακόμα και αν θέλω να μιμηθώ κάποιον που δε μιμείται, σημαίνει ότι κι εγώ δεν πρέπει να μιμηθώ. Άλλο βέβαια αυτό και άλλο ο μεγάλος λόγος του Σεφέρη που και ο Λιαντίνης αναφέρει σε καίριο σημείο του έργου του:

«Παρθενογένεση στην τέχνη δεν υπάρχει.» (13)

Και πράγματι ο Λιαντίνης ακουμπά σε πολλά σημεία τα θεμέλιά του στους πύργους που ύψωσε ο Σεφέρης. Αρκεί να διαβάσει κανείς Τα Ελληνικά και θα το διαπιστώσει. Και αναφέρομαι κυρίως στα σημεία που ο Σεφέρης άφησε ως νομοθεσία για την τέχνη. Διότι τα ποιήματά του ο Λιαντίνης θεωρεί πως δε θα αντέξουν στο χρόνο. Δύο με τρεις γενιές το πολύ, έτσι γράφει. (14) Αλλά και πάλι δεν είναι λίγες οι αναφορές του και στα ποιήματα του Σεφέρη. Αξίζει μάλιστα εδώ να τονίσουμε ότι τον πρόλογο στον πρώτο του βιβλίο, το Έξυπνον Ενύπνιον, ο Λιαντίνης τον κλείνει με στίχους από το Σεφέρη. Και με τους ίδιους στίχους αποχαιρέτησε είκοσι και πλέον χρόνια αργότερα τους σπουδαστές του, αναχωρώντας για το ταξίδι χωρίς επιστροφή. Μιλώ για τους περίφημους "Σύντροφους στον Άδη". Σήμανση λοιπόν της αρχής και τους τέλους της διαδρομής του, ο Σεφέρης! Κι ας ήταν "μέτριος" ως ποιητής… Διότι στο Σεφέρη ο Λιαντίνης βρίσκει πολλά άλλα σπουδαία χαρακτηριστικά από αυτά που ορίζουν την ποιητική διαδρομή. Και είναι αυτή η διαδρομή του Σεφέρη που έκανε το Λιαντίνη να τον χαρακτηρίσει Νηφομανή και Νεοαρχαίο. Να παρομοιάσει με Οδυσσέα και Οιδίποδα το "Στρατή" του και να του χαρίσει τον τίτλο Homo Navigatus:

"Πάνω σε τέτοια γραμμή πορείας στη θάλασσα της ελληνικής παράδοσης βλέπω να γράφτηκαν τα τρία Ημερολόγια καταστρώματος του ναυτιλλόμενου Σεφέρη. Αυτού του homo navigatus" (19)

Από την άποψη αυτή είναι εξαιρετικά σημαντικό για όποιον θελήσει να παρουσιάσει το έργο του Λιαντίνη στο μέλλον, να χρησιμοποιήσει ως μπούσουλα το Νηφομανή. Φυσικά ακολουθώντας τα συνήθεια του και όχι τα μήνιν άειδε... Παραλαμβάνοντας κι αυτός σκυτάλη και όχι ξεπατικώνοντας. Όχι έτσι... Και βρίσκω εδώ την αφορμή να αναφέρω τα κεφάλαια του βιβλίου:

• 1 Η επιστροφή
• 2 Το ποιητικό κοίτασμα
• 3 Το μορφικό παράδοξο
• 4 Η τελετή της σιγής
• 5 Ο Νεοαρχαίος
• 6 De rerum natura
• 7 Ύφος και χρόνος

• Τα χορικά της Φωτονερόπετρας
• Σχόλια
• Πηγές
• Πίνακας ονομάτων

Η ΦΩΤΟΝΕΡΟΠΕΤΡΑ

Από όλα τούτα τα κεφάλαια, εκείνο που ιδιαίτερα αγαπήθηκε από τους αναγνώστες του Λιαντίνη ήταν ο Νεοαρχαίος. Συχνά το αναφέρουν με δικό τους τίτλο: «Φωτονερόπετρα». Είναι λέξη που ο Λιαντίνης πλάθει και σημαίνει την Ελλάδα και τα τρία βασικά χαρακτηριστικά που συνθέτουν τον τόπο. Οι περιγραφές που εδώ κάνει ο Λιαντίνης είναι πραγματικά έξοχες και υψώνονται σε μουσική δημιουργία υψηλής αισθητικής απόλαυσης. Η θάλασσα, τα βουνά, το φως της Ελλάδας… Με την πένα του αποκτούν ακόμη μεγαλύτερη γοητεία και νέες διαστάσεις στο βλέμμα του αναγνώστη.

Στο κεφάλαιο αυτό υπάρχει και αφιέρωση. Λίγες οι επώνυμες αφιερώσεις που έκανε ο Λιαντίνης στο έργο του. Από βιβλία δύο. Το Έξυπνον Ενύπνιον: «Ad Lou exvoto». Το Χάσμα Σεισμού: «Της Διοτίμας». Από τη Γκέμμα αφιέρωση φέρουν τα κεφάλαια «Κυκλώπεια»: «Στον Ηλ. Αν.» και «Ο Ελληνοέλληνας»: «Του Δη. Αρ.». Τα ονόματα προφανώς με όσα στοιχεία διαθέτουμε είναι Ηλίας Αναγνώστου το πρώτο και Δημήτρης Αρβανιτάκης το δεύτερο. Μαθητές και φίλοι του Λιαντίνη. Και Ο Νεοαρχαίος στο Νηφομανή είναι η τελευταία αφιέρωση που έχω εντοπίσει στο έργο του:

«Στη Λαμπιδούσα
νεκράνθεμα και τροπαίολα.»

Άντε βγάλε τώρα άκρη τι εννοεί εδώ ο δαιμόνιος Λάκων. Για το άρθρο «Στη» δε χωρά αμφισβήτηση. Πρόκειται για θηλυκό. Αλλά για όλα τα άλλα θα μπορούσε κανείς να γράψει μυθιστόρημα. Ο ίδιος ο Λιαντίνης όμως, από όσο γνωρίζω, άλλο στοιχείο για το θέμα αυτό δε μας άφησε. Ούτε θα συμφωνούσε σε μυθιστορήματα που τρέφει η φαντασία και μόνο. Ας μένει λοιπόν ανοικτό το ερώτημα για το ποια είναι η Λαμπιδούσα… Και τι εννοεί πως της προσφέρει νεκράνθεμα και τροπαίολα…

Το βέβαιο είναι πως το περιεχόμενο του κεφαλαίου αυτού αποτελεί πρόλογο και εισαγωγή του κεφαλαίου που αργότερα αφιέρωσε στο Δημήτρη Αρβανιτάκη. Του "Ελληνοέλληνα". Όρος, που όπως μας εξηγεί ο Λιαντίνης στο Νηφομανή, οφείλεται στον "ελληνικό ελληνισμό" που επεσήμανε, έστω και χωρίς να εξηγήσει τι εννοεί, ο Σεφέρης. Να άλλη μία απόδειξη για τη σκυτάλη που παρέλαβε ο Λιαντίνης από το Σεφέρη. Παρέλαβε και προώθησε. Αυτό δε σημαίνει σκυταλοδρομία; Κι αυτό θαρρώ εννοούσε και ο Σεφέρης λέγοντας πως δεν υπάρχει παρθενογένεση στην τέχνη.

Και συνεχίζω για τον "Ελληνοέλληνα", που ακόμη και οι επιδερμικοί αναγνώστες του Λιαντίνη γνωρίζουν ότι αποτελεί έναν από τους κεντρικούς άξονες του έργου του. Το "γνωρίζουν" δυστυχώς δεν αποκλείει και το παρεξηγούν ή και το παρερμηνεύουν... Όπως και να έχει όμως, καταλαβαίνουν όλοι ότι ο Λιαντίνης αφιερώνοντας αυτά τα κεφάλαια που μιλούν για τους αληθινούς έλληνες, και την Κυκλώπεια βεβαίως που αναφέραμε πριν, και που αναφέρεται στους αληθινούς ανθρώπους, τα ξεχωρίζει και ο ίδιος. Και ξεχωρίζει αντίστοιχα από τον κύκλο των γνωστών και φίλων εκείνους που διαλέγει να τους αφιερώσει τούτα τα κεφάλαια. Μεγάλη τιμή. Για εκείνους.

Για μας όμως, τους αναγνώστες του έργου του, εκτιμώ πως ενδιαφέρει πρωτίστως το περιεχόμενο των κεφαλαίων και ελάχιστα έως καθόλου η προσωπική σχέση του συγγραφέα με τα πρόσωπα που έγινε η αφιέρωση. Όμως, κι επειδή αυτά είναι πράγματα ευρέως γνωστά, θα πρέπει να πω ότι όσον αφορά τον κ. Αναγνώστου και τον κ. Αρβανιτάκη, η σχέση τους με το Δάσκαλο υπήρξε η ακόλουθη: Ο πρώτος αναφέρεται επώνυμα στο τελευταίο γράμμα που άφησε ο Λιαντίνης. Και επιπλέον έχουμε τις πληροφορίες πως βρίσκεται στην κατοχή του το Ρέκβιεμ, ένα έργο του Λιαντίνη που ακόμη δεν έχει δει το φως της δημοσιότητας. Όσο για τον κ. Αρβανιτάκη έχει τοποθετηθεί δημόσια, σε ομιλία του στο Μαράσλειο το Νοέμβρη του 2006, για τη σχέση που τον συνέδεε με το Λιαντίνη.

Για τη "Λαμπιδούσα" όμως ούτε φωνή ούτε ακρόαση. Στη σκιά… Σαν την Παρισιάνα του Σεφέρη και τη dona velata του Σολωμού που αναφέρει ο Λιαντίνης στο Νηφομανή. (15) Και είναι αυτό το σημείο του βιβλίου και όσα εκεί διαβάζουμε που μας επιτρέπουν να ξεπεράσουμε το σκόπελο της περιέργειας για τα προσωπικά του Λιαντίνη και να αναγάγουμε το ζήτημα σε μια άλλη σφαίρα. Ακολουθώντας πάντα την άποψη πως όταν μιλά ο Λιαντίνης για το Σεφέρη, μιλά ταυτόχρονα και για τον εαυτό του. Και μεταφέρω χαρακτηριστικό απόσπασμα:

«Ο Σεφέρης δε μίλησε άμεσα γι’ αυτή τη γυναίκα. Και χωρίς τις πληροφορίες της αδερφής του θα αγνοούσαμε και το όνομά της.

Στα σημάδια όμως που άφηκε πάνω του αυτό το βίωμα μπορεί να διακρίνει κανείς το καταστάλαγμα της σοβαρότητας και της αρχοντιάς που με το πέρασμα του καιρού θα γίνουν τα κύρια γνωρίσματα της ζωής και του έργου του. Το ψυχικό μετάλλευμα που άντλησε από την εμπειρία εκείνη έγινε το βασικό υλικό στο φέροντα σκελετό του στοχασμού του. Πολύ περισσότερο, όσο η σιωπηλή επιφάνεια αποσκεπάζει προσεκτικά κάθε είδους ερωτικά πυροτεχνήματα. …

Ύστερα από την Παρισιάνα, οι άλλες γυναίκες που θα αναφλέξουν την υπομονή της αφής του, ως την εποχή που θα παντρευτεί τη Μαρώ, χωρίς να χάνεται η υπαρκτική αυτονομία του καινούριου, δε θα είναι παρά σταθμοί στην πορεία που χάραξε εκείνη η συνειδητοποίηση.» (15)

Ο Λιαντίνης δεν είχε αδερφή. Είχε μόνο αδερφούς. Στα γράμματα που ο ένας από αυτούς, ο δίδυμός του, ο κ. Στέφανος Νικολακάκος, παραχώρησε για να γραφτεί βιογραφικό βιβλίο για τον αδερφό του, υπάρχουν αναφορές σε κάποιες γυναίκες που σημάδεψαν λιγότερο ή περισσότερο τα νεανικά χρόνια του Λιαντίνη. Έχω διαβάσει το βιβλίο αυτό. Άκρη για το ποια ήταν η Λαμπιδούσα δεν έβγαλα. Και έμεινα και με ένα κενό. Τα ονόματα που αναφέρονται στο βιβλίο είναι τα αληθινά; Και ποιος μας το βεβαιώνει αυτό; "Οι επιστολές του Λιαντίνη", θα μου πείτε. Και θα ρωτήσω: Τη γνησιότητα των επιστολών ποιος την εγγυάται; Και κάτι ακόμη σοβαρότερο θα πω: Κι εσείς κι εγώ έχουμε υπάρξει ερωτευμένοι. Και οι περισσότεροι γράψαμε και σχετικά γράμματα. Τώρα, που τα χρόνια πέρασαν, όταν κάθομαι και διαβάζω τέτοια αλληλογραφία, με πιάνουν τα γέλια. Για την υπερβολή του ερωτευμένου ανθρώπου. Που η ίδια η ζωή την εκτινάσσει σε στάχτες… Σαφώς όχι πάντα. Υπάρχουν και οι σοβαροί έρωτες που σημάδεψαν την πορεία μας. Ο καθένας γνωρίζει για τους δικούς του. Και ο Λιαντίνης ήξερε τα του εαυτού του. Εμείς όμως δεν ξέρουμε τίποτα με σιγουριά για την πτυχή αυτή της ζωής του. Μόνο κουτσομπολιά ανεύθυνα που σέρνονται δεξιά και αριστερά. Οπότε, τελεία και παύλα στο ζήτημα αυτό. Κι ας κρατήσουν τα στοιχεία οι μελλοντικοί μελετητές του έργου του…

ΤΑ ΧΟΡΙΚΑ

Εκεί όμως που υπάρχει ουσία και αλήθεια προσωπική έστω και καλά καλυμμένη πίσω από ψευδώνυμα και λογοτεχνική μορφή, είναι στις πίσω σελίδες του Νηφομανούς. Στα Χορικά της Φωτονερόπετρας. Όταν τα πρωτοδιάβασα έμεινα με πολλές απορίες. Δεν καταλάβαινα τι και ποιους εννοεί εδώ. Υπάρχουν επτά συνολικά χορικά. Τα αναφέρω:

• Α. Δημοτικό Τραγούδι
• Β. Εδώ – Ώδε
• Γ. Χειμερινές Τροπές
• Δ. Ελένη
• Ε. Μοιρολόι
• Στ. Μνημόσυνο
• Ζ. Επιτύμβιο

Βιβλίο ξεχωριστό θα μπορούσαν ίσως να γίνουν ετούτα εδώ. Αν όχι όλα, κάποια τουλάχιστον απ’ αυτά. Που καιρό έψαχνα τι σχέση έχουν με την ποιητική του Σεφέρη και άκρη δεν έβρισκα. Κι αναφέρομαι στα Χορικά Γ', Δ΄, Ε΄ και Ζ'. Στα άλλα τρία, και ειδικά στα δύο πρώτα Χορικά, υπάρχει σύνδεσμος του περιεχομένου με το Σεφέρη. Αλλά στα τέσσερα που ανέφερα ούτε το όνομα του Σεφέρη υπάρχει ούτε κανένα άλλο στοιχείο που να βοηθά για να βρεις το δεσμό τους με το υπόλοιπο βιβλίο.

Ώσπου ήρθε η πληροφορία που μου άνοιξε τα μάτια. Βιώματα είναι. Προσωπικά. Του Λιαντίνη. Έτσι μου είπαν. Και λέω πως μάλλον έτσι είναι. Γιατί έτσι μπορεί κανείς να βγάλει άκρη. Και γιατί βιώματα του Σεφέρη ήμουν σίγουρη από την αρχή πως δεν είναι. Αν, λέω αν, αυτή είναι η αλήθεια για τα Χορικά της Φωτονερόπετρας, αξίζει κανείς να τα διαβάσει με ιδιαίτερη προσοχή. Τουλάχιστον να μην τα περιφρονήσει ως αερολογίες… Γιατί μόνο αερολογίες δεν είναι. Και ίσως κάποτε ένας "έξυπνος" μελετητής του Λιαντίνη σ' αυτά εδώ τα Χορικά να ανακαλύψει βάθος αμέτρητο. Εγώ ομολογώ πως τέτοιες δυνάμεις δε διαθέτω. Αρκούμαι στη σήμανση. Ο καθένας όσο του γράφτηκε. Και θα παρατηρήσω και τούτο:

Σε κανένα άλλο βιβλίο του Λιαντίνη δε βρίσκουμε κάτι ανάλογο με τα Χορικά της Φωτονερόπετρας.

Στο Έξυπνον Ενύπνιον τελείως φυσιολογικά παραθέτει στο τέλος τις Ελεγείες του Ρίλκε που ανέλυσε.

Στο Χάσμα Σεισμού, βρίσκουμε στις τελευταίες σελίδες τον "Κρητικό" του Σολωμού.

Στο Πολυχρόνιο κάποια ιστορικά στοιχεία που συνδέονται με το έργο καθώς και ποιήματα του Καβάφη που αναφέρονται στην ιστορική περίοδο που εξετάζει το βιβλίο.

Στα Ελληνικά υπάρχει το Επίμετρο. Θα μπορούσε ίσως κανείς να το θεωρήσει ξέχωρο από το περιεχόμενο του βιβλίου, όμως η βαθύτερη μελέτη θα τον πείσει πως είναι στενά συνδεδεμένο. Αιρετικός ίσως τρόπος προσέγγισης αλλά ούτε παραφωνία είναι ούτε και προσωπικό βίωμα του συγγραφέα.

Στο Homo Educandus δεν υπάρχει τίποτε άλλο εκτός από τα σχόλια. Το ίδιο και στη Γκέμμα. Αν εξαιρέσουμε το τελευταίο κεφάλαιο, το δωρικόν, με τις δύο προτάσεις όλο και όλο... Και περισσεύει να πω "Τι προτάσεις όμως!"

Πουθενά λοιπόν αλλού στο έργο του δε συναντάμε κάτι ανάλογο με τα Χορικά που συνοδεύουν το Νηφομανή. Κι επιτρέψτε μου εδώ να υπογραμμίσω πως αισθάνομαι και λίγο αστεία σε τούτη την επισήμανση που κάνω γύρω από τα Χορικά. Γιατί είμαι σίγουρη πως υπάρχουν άνθρωποι που γνωρίζουν πολλά περισσότερα από μένα και για το ζήτημα αυτό και για άλλες απορίες που έχουμε γύρω από το έργο του Λιαντίνη. Και ίσως αν διαβάσουν αυτά που γράφω, να γελούν γνωρίζοντας πράγματα που εγώ αγνοώ. Συνειδητά επιλέγω ακόμη και τον ειρωνικό γέλωτα. Σκοπός δικός μου δεν είναι να εισπράξω βραβείο ανάλυσης του Λιαντίνη. Μόνο να καταθέσω τις σκέψεις μου και τις όποιες γνώσεις μου. Και ίσως από όλα αυτά που γράφω, μια φράση, μια λέξη, να βοηθήσει στην καλύτερη μελέτη του ένα συνάνθρωπο. Μου φτάνει. Και επανέρχομαι στην επισήμανση. Λοιπόν...

Χορικά θυμίζω πως είχαν οι αρχαίες τραγωδίες. Σε ανύποπτο μάλιστα σημείο του Νηφομανούς , σύνηθες φαινόμενο στο έργο του Λιαντίνη, κάτι σαν δώρο στον προσεκτικό μελετητή του, διαβάζουμε το εξής:

"Την ίδια μυστική επανάληψη ακούω στα χορικά της αττικής τραγωδίας και στα μανιάτικα μοιρολόγια. Εδώ εντοπίζω τη σχέση του Σεφέρη με το δημοτικό τραγούδι." (16)

Κι αν εδώ εντοπίζει εκείνος τη σχέση του Σεφέρη με το δημοτικό τραγούδι, εμείς καταφέρνουμε επιτέλους να εντοπίσουμε έναν τουλάχιστον λόγο που δικαιολογεί την ύπαρξη των Χορικών της Φωτονερόπετρας στο βιβλίο για το Σεφέρη. Φυσικά υπάρχει και ο επιφανειακός λόγος που συνάγεται από τη λέξη Φωτονερόπετρα. Τα Χορικά όμως περικλείουν τον πραγματικό δεσμό. Αν δούμε το έργο ως μία αρχαία τραγωδία, τότε ο πρωταγωνιστής του είναι μεν ο Σεφέρης αλλά ο Λιαντίνης είναι ο κορυφαίος του χορού. Και δε χρειάζεται θαρρώ να εξηγήσω τη σχέση Λιαντίνη και τραγωδίας. Αρκεί κανείς να παρακολουθήσει το βίντεο με την περίφημη Φιλοσοφική Θεώρηση του Θανάτου. Και το πώς αρχίζει ο Λιαντίνης την ομιλία του. Μεταφέρει νοητικά τους ακροατές σε περιοχή αρχαίου θεάτρου. Τυχαίο; Καθόλου. Η τραγωδία, η αττική τραγωδία, είναι για το Λιαντίνη το ευγενικότερο προϊόν του ανθρώπου. Και αν κανείς λίγο καλύτερα το εξετάσει θα δει τον άμεσο δεσμό της ίδιας της ζωής του με την αττική τραγωδία. Παράξενο επομένως ας μη φανεί που το ίδιο βλέπω να συμβαίνει και στο Νηφομανή του.

Το βάθος μάλιστα αυτού του παραλληλισμού είναι πολύ μεγαλύτερο από αυτό που με πρώτη ματιά φαίνεται. Ας πάμε στο πραγματικό θέατρο. Και στις παραστάσεις αρχαίου δράματος. Ποια είναι η φυσιολογική εξέλιξη ενός κορυφαίου του χορού; Να γίνει πρωταγωνιστής στις μελλοντικές παραστάσεις. Εκτός αν το ίδιο το θέατρο τον αποβάλει ως μη ικανό. Ο Λιαντίνης λοιπόν στο Νηφομανή τολμά να διεκδικήσει όχι μόνο το ρόλο του συγγραφέα αλλά το ρόλο του συνεχιστή της παράδοσης που διακρίνει εύστοχα πως φέρνει ως τις μέρες του ο Σεφέρης. (17)

Είναι ρίσκο αυτό. Μεγάλο. Αποδεικνύεται όμως γεωμετρικά αυτό που είπα από την αρχή. Πως ο Λιαντίνης με το Νηφομανή διέρχεται τις Συμπληγάδες. Αν θέλετε, βρίσκει επιτέλους τον πόρο για να γεφυρώσει το Χάσμα που άνοιξε όταν μελετούσε το Σολωμό. Αυτό το δρόμο που "ονειρεύτηκε" ξύπνιος, οραματίστηκε δηλαδή, όταν έγραφε για το Ρίλκε. Κι από την έποψη αυτή ο Νηφομανής του αποτελεί τη μεγάλη στροφή στο έργο του. Ίδια με τη στροφή του Πλάτωνα από την τραγωδία στο διάλογο. Ή σαν τη στροφή που σήμανε στα ποιητικά μας πράγματα το "Δημοτικό Τραγούδι" του Σεφέρη. Κι αυτό είναι το θέμα του πρώτου Χορικού της Φωτονερόπετρας. Η συνειδητή στροφή των μεγάλων δημιουργών. Η ώρα που εγκαταλείπουν την πεπατημένη και ορμούν μονοπάτι καινούριο να ανοίξουν σε ρουμάνι απάτητο. Έχοντας όμως στη φαρέτρα τους όλα τα όπλα που τους κληροδότησαν οι προηγούμενοι. Δεν είναι τρελοί και Δον Κιχώτες. Είναι οι πρόσκοποι, η εμπροσθοφυλακή, του ανθρώπινου γένους. Και το τίμημα μιας τέτοιας τιμής και τέτοιας πρωτιάς είναι συνήθως η ίδια τους η ζωή. Νόμος. Κυρίαρχος... Ο έρωτας της δημιουργίας. Και ο θάνατος. Η δίκαιη πληρωμή.

Για το θάνατο του Λιαντίνη πολλά έχουν ακουστεί και πολλά έχουμε πει. Για τον έρωτα όμως λίγα. Κι αυτά συνήθως αφορούν τους δύο πρώτους αναβαθμούς. Κι αναφέρομαι σ' αυτούς που όρισε η Διοτίμα στο Συμπόσιο. Για τον υψηλότερο όμως αναβαθμό του έρωτα που αξιώθηκε να ζήσει ο Λιαντίνης, ελάχιστα έως καθόλου έχουν φτάσει στα αυτιά μας. Ίσως και γιατί δεν ήρθε ακόμη η ώρα. Και η ώρα θα σημάνει όταν στραφεί το ενδιαφέρον μας στο Νηφομανή του. Και ιδιαίτερα στα Χορικά. Γιατί αυτά τα Χορικά διέρχονται βήμα βήμα όλους τους αναβαθμούς του έρωτα.

Ακόμη και του έρωτα προς τις ωραίες μορφές. Με περιγραφή που σοκάρει. Και άλλο τόσο γοητεύει. Λίμπικα το όνομά της. Γιαννιάς εκείνος. Ποιο το νόημα της σύνδεσης με υπαρκτά πρόσωπα; Μόνο το βάθος της ιστορίας ενδιαφέρει εδώ. Όχι εκείνοι που υποδύονται τους πρωταγωνιστές στο ίδιο αιώνιο παιχνίδι που όλα και όλοι λαμβάνουν μέρος αενάως. Στη Γκέμμα θα τονίσει πως αυτό είναι το στρατηγικό σχέδιο της φύσης. Για να διατηρήσει την αλυσίδα της ζωής. Και όχι για την ηδονή τη δική μας. Αλλά για να γεννήσουμε το παιδί μας.

Εδώ όμως, στα Χορικά, στα Χορικά του Νηφομανή, επιτελείται "μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας". Τραγωδία δηλαδή, όπως την όρισε ο Αριστοτέλης. Και η τραγωδία, η αττική τραγωδία των ελλήνων, αποτελεί το αντιμέτρημα των ελλήνων με το φαινόμενο του θανάτου. Λόγια του Λιαντίνη αυτά, από τη φιλοσοφική θεώρηση του θανάτου. Και λόγια του Λιαντίνη στα Χορικά της Φωτονερόπετρας είναι εκείνα που μας μαθαίνουν ότι ο ο θάνατος γεννιέται δια του έρωτος... Βιωματικά πλέον. Όχι θεωρητικά, όπως το είχε ήδη γράψει στον Έξυπνον Ενύπνιον. Είναι κι αυτό άρρηκτα συνδεδεμένο με τη στροφή που ο Νηφομανής σημαίνει και με τη μετάβαση του Λιαντίνη από την πείρα θανάτου στη μελέτη του. (18)

Ένα τελευταίο στοιχείο που επιβεβαιώνει το χαρακτήρα του Νηφομανούς στη πνευματική διαδρομή του Λιαντίνη έρχεται και πάλι μέσα από μια μαρτυρία της συζύγου του. Δημοσιευμένη αυτή. Στο προλόγισμα του ποιητικού του έργου, στις Ώρες των Άστρων. Μιλώ για την αναφορά στη χρονική περίοδο που ο Λιαντίνης σταμάτησε να γράφει ποιήματα. Είναι η περίοδος που ξεκίνησε να γράφει το Νηφομανή. Όπως αιώνες πριν συνέβη και με τον Πλάτωνα. Χαρακτηριστική είναι και η απάντηση που έδωσε ο Λιαντίνης όταν ρωτήθηκε από τη γυναίκα του γιατί δε ασχολείται πια με ποιήματα:

"Γράφω και δημοσιεύω πλέον ποίηση μέσα από τον πεζό επιστημονικό λόγο."

Χρειαζόμαστε και άλλη απόδειξη για το τι σηματοδότησε στην πορεία του ο Νηφομανής; Εγώ δεν έχω άλλη. Ας τις αναζητήσει ο καθένας στο ίδιο το βιβλίο... Αρχίζοντας από το εξώφυλλο και την εικόνα που το κοσμεί.

Μαρία Λαμπρίδου

ΣΧΟΛΙΑ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

• 1 Ο Νηφομανής. σελ. 43
• 2 Ο Νηφομανής. σελ. 47
• 3 Χάσμα Σεισμού. σελ. 41
• 4 Χάσμα Σεισμού. σελ. 19
• 5 Αποτελεί υπότιτλο του έργου σε παλαιότερα αντίτυπα του Έξυπνου Ενύπνιου τούτη η φράση.
• 6 Οι στίχοι αυτοί του Σολωμού βρίσκονται ως εισαγωγή στο βιβλίο του Λιαντίνη αλλά και με τους ίδιους στίχους κλείνει το βιβλίο.
• 7 Ο Νηφομανής. σελ. 62
• 8 Ο Νηφομανής. σελ. 63
• 9 Γκέμμα. σελ. 108
• 10 Τα Ελληνικά. σελ. 98
• 11 Ο Νηφομανής. σελ. 31
• 12 Ο Νηφομανής. σελ. 17
• 13 Τα Ελληνικά. σελ. 54
• 14 Ο Νηφομανής. σελ. 49
• 15 Ο Νηφομανής. σελ. 38 – 39
• 16 Ο Νηφομανής. σελ. 28
• 17 Ο Νηφομανής. σελ. 24
• 18 Χάσμα Σεισμού. σελ. 66
• 19 Ο Νηφομανής. σελ. 31
  
  
  
  

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ο Νηφομανής του Λιαντίνη... και η Νηφάλιος Μέθη της Εκκλησίας και των Πατέρων... Ποια σχέση άραγε υπάρχει ανάμεσα στα δυο; Τι σήμανση δηλώνεται και ποια σημειολογία; Ένα ερώτημα ακόμη ανοικτό.

• Σχετικά Άρθρα:

1. Τα βιβλία του Λιαντίνη