ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ

Το ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ είναι ένα από τα παραμελημένα βιβλία του Λιαντίνη. Ακούς συχνά τους ανθρώπους να μιλούν για τη ΓΚΕΜΜΑ, και μερικούς για τα ΕΞΥΠΝΟΝ ΕΝΥΠΝΙΟΝ ή το HOMO EDUCANDUS ή και τα ΕΛΛΗΝΙΚΑ. Λόγω Σολωμού και Σεφέρη τους ακούς να μιλούν και για το ΧΑΣΜΑ ΣΕΙΣΜΟΥ και το ΝΗΦΟΜΑΝΗ. Όχι όμως για το ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ.

Ο ίδιος βέβαια ο Λιαντίνης καθόλου δεν υποτίμησε αυτό του το έργο και φρόντισε να το αναφέρει στη ΓΚΕΜΜΑ του, τη στιγμή που παρέλειψε το Έξυπνον Ενύπνιον και το Homo Educandus. Είναι λοιπόν το ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ ένα από τα πέντε βιβλία που ο Λιαντίνης διάλεξε να αναφέρει ως έργα του στο κύκνειο άσμα του. Και πέρα από το βάρος αυτό, αρκεί κανείς να παρατηρήσει το εξώφυλλο του βιβλίου για να λάβει το μήνυμα του σημαντικότατου περιεχομένου του και της στενής του σχέσης με τη φιλοσοφία του Λιαντίνη. Μια αυτοκτονία. Ένας θάνατος αυτοθέλητος. Όπως ο ίδιος ο συγγραφέας ενημερώνει, πρόκειται για την "αυτοκτονία του Κάτωνα του Ουτικανού". Έργο του Guernico. Αρχετυπική παραπομπή στη "Guernica" του Πικάσο. Αλλά και εναντίωση, συμπληρώνει ο Λιαντίνης.

Παρόλα αυτά, το ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ είναι ένα βιβλίο σαφώς υποτιμημένο από τους μελετητές του Λιαντίνη. Σπάνια θα ακούσεις στο διαδίκτυο ή έξω από αυτό να ασχολούνται με τούτο το έργο του. Η πρώτη και τελευταία φορά που το ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ είχε την τιμητική του, ήταν όταν εκδόθηκαν οι ΩΡΕΣ ΤΩΝ ΑΣΤΡΩΝ. Τότε που κάποιος από τους αναγνώστες του Λιαντίνη ανακάλυψε πως ένα ποίημα από τις Ώρες των Άστρων ήταν δημοσιευμένο και στο Πολυχρόνιο. Ακόμη και αυτός ο σάλος δε στάθηκε ικανός να τραβήξει το ενδιαφέρον στο ίδιο το βιβλίο, αντίθετα για μια ακόμη φορά οι συζητήσεις περιεστράφησαν σε ανούσια θέματα που ουδεμία σχέση έχουν με τη φιλοσοφία του Λιαντίνη. Γι' αυτό κι εμείς βάζουμε τελεία στο ζήτημα αυτό και συνεχίζουμε τη σοβαρή παρουσίαση του βιβλίου.

Πέρα λοιπόν από την εικόνα του εξωφύλλου, αποκαλυπτικός για το περιεχόμενο είναι και ο υπότιτλος: "Στοά και Ρώμη".

Κι αυτό ακριβώς είναι και το θέμα που το βιβλίο διαπραγματεύεται. Η φιλοσοφία των Στωικών και η κυριαρχία της Ρώμης. Ο συγγραφέας με τρόπο έμπεδο και βήμα βήμα ερμηνεύει πώς η αρχαία Ελλάδα ξέπεσε από το κλασικό της κάλλος και πώς "η φιλοσοφία φόρεσε τα φαιά της" μετά τον Αριστοτέλη. Με πίκρα ο Λιαντίνης παρατηρεί:

"Θα ήταν σημάδι εμορφιάς και εντιμότητας, εάν οι έλληνες είχαν πάψει να φιλοσοφούν αμέσως μετά τον Αριστοτέλη. Πεθαίνοντας ο Αριστοτέλης να συντρίψουν τον κάλαμο και να κάψουν το φτερό τους. Εάν είχαν κάμει, όπως έκαμε η Λαΐδα."

Οι έλληνες όμως δεν έπραξαν όπως η Λαΐδα. Και συνέχισαν να φιλοσοφούν με τα φιλοσοφήματα της κάμψης, τη Στοά και τον Κήπο.

Ο Λιαντίνης αναλύει ενδελεχώς τα χαρακτηριστικά της Στοάς και δε διστάζει να βρει σε αυτά πολλά αντιελληνικά στοιχεία:

1. Σκληρότητα. Το μεταξύ ή το τρίτο, παρατηρεί ο Λιαντίνης, δεν υπάρχει στη στωική συμπεριφορά.
2. Αδιαφορία. Προκειμένου να μη τους λυπήσουν τα ανεπιθύμητα που καρτερούν, οι στωικοί κρατούνται μακριά από τα ποθητά που τους κυκλοφέρνουν.
3. Απάθεια. Μια ζωή χωρίς πάθη, αυτή είναι η απάθεια των Στωικών. Κάτι δηλαδή το τελείως ξένο με την κλασική Ελλάδα. Και ο Λιαντίνης εδώ θα σημειώσει:

"Τι είναι ο άνθρωπος χωρίς τα πάθη; Χωρίς τα πάθη του ο άνθρωπος είναι δρομέας κουτσοπόδης και δισκοβόλος κουλός. Είναι Κικέρωνας χωρίς γλώσσα, ναυτικός χωρίς θάλασσα, ένας επιβήτορας ευνουχισμένος.

Τα πάθη μας ξεσηκώνουν το μεγαλουργό βούρλισμα της δημιουργίας. ...

Τα πάθη μοιάζουν με το θάνατο, που 'ναι το δώρο της ζωής και το μυστικό της. ...

Η μεγάλη αρετή της αρετής των ελλήνων είναι που την οικοδόμησαν επάνω στα πάθη. Η οδηγία τους δεν ήταν να ξεριζώνουν τα πάθη, αλλά να τα παιδαγωγούν. Να ημερεύουν τη δριμάδα τους με καρτερία και αόρατη δύναμη. ...

Κι από τα πάθη τους πλάθουν αγάλματα." (Πολυχρόνιο, σελ. 14)

Οι στωικοί όμως ακολούθησαν το δρόμο του ξεριζώματος των παθών. Γι' αυτό και η Στοά έλαβε χαρακτήρα δασκαλικό και κατάντησε δόγμα. Αντίθετα από τους έλληνες, γράφει ο Λιαντίνης, που δεν υπήρξαν "δάσκαλοι" με τη στενή έννοια του σχολαστικού και του μεμψίμοιρου. Ούτε το έπαιξαν πανάκειες και αυθεντίες της γης. Και είναι άλλο να διδάσκεις και άλλο να δασκαλίζεις, συμπληρώνει ο Λιαντίνης. Και εκτιμά για το λόγο αυτό πως:

"Η Στοά ξεκίνησε από την ελληνική Αγορά και τράβηξε κατά την ιουδαϊκή Συναγωγή και ακολούθησε πορεία αφελλήνισης."

Βαριά κουβέντα αυτή. Και άλλο τόσο αληθινή. Ο Λιαντίνης θα τεκμηριώσει το λόγο του με πολλά επιχειρήματα και θα αποδείξει πως η Στοά οδήγησε την Ελλάδα στο χριστιανισμό. Αφού βεβαίως περάσει πρώτα από τη Ρώμη όπου η Στοά ευδοκίμησε σαν δέντρο γηγενές. Και είναι αυτή η φιλοσοφία της Στοάς που θα συντρίψει στο τέλος την κοσμοκράτειρα Ρώμη και θα επιτρέψει στους χριστιανούς να επικρατήσουν. Σημειώνει χαρακτηριστικά ο Λιαντίνης:

"Εχρειάσθηκα αναγκαστικά τη σύνδεση των όψιμων στωικών με τους πρώιμους χριστιανούς, για να μπορέσω να δείξω την επίδραση της Στοάς στην τελευταία φάση της πολιτικής της Ρώμης, και κυρίως στην κατάρρευση της αυτοκρατορίας και στον αφανισμό του αρχαίου κόσμου.

Η ύστερη Στοά συνεργάστηκε με το χριστιανισμό στην καταστροφή της Ρώμης." (Πολυχρόνιο, σελ. 150 - 151)

Έτσι η Ρώμη έπεσε χωρίς να πέσει. Αλώθηκε χωρίς να αλωθεί. Τέσσερις εβραίοι, ο Ιησούς, ο Πέτρος, ο Παύλος και η Μαρία, νικήσανε σαράντα κατάφρακτες λεγεώνες. Με ένα στρατήγημα που ο Νίτσε το ονόμασε "πνευματική εκδίκηση". Ποτέ δε θα κατάφερναν κάτι τέτοιο αν δεν είχε προετοιμάσει το έδαφος η φιλοσοφία των στωικών. Και από την άποψη αυτή έχει τεράστια σημασία να μελετήσει κανείς το ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ του Λιαντίνη. Για να μπορέσει να χτίσει μετά μαζί του τον ανάποδο δρόμο που θα οδηγήσει και πάλι τον άνθρωπο σε κορυφές σαν κι εκείνες που βίωσε την προσωκρατική περίοδο. ( Αυτή την περίοδο ο Λιαντίνης την αναλύει στο HOMO EDUCANDUS).

Δρόμο ανάποδο από αυτόν που σήμερα ακολουθεί ο άνθρωπος:

"Από την πτώση της Ρώμης και ύστερα ο άνθρωπος πορεύεται πλέον το δρόμο της ιστορίας ανάποδα. Βλέπει τάχα κατά Χριστό, και τραβάει ίσια κατά Διάβολο. Ναι για!" (Επίλογος στο ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ)

Ο άνθρωπος. Προσέξτε. Όχι ο έλληνας μόνο. Στο ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ ο Λιαντίνης γίνεται παγκόσμιος και αφουγκράζεται το βήμα του ανθρώπου της γης και όχι μόνο του τόπου του. Για τον τόπο, για την Ελλάδα, έχει ήδη μιλήσει στο προηγούμενο βιβλίο του, το Νηφομανή. Και συγκεκριμένα το κεφάλαιο "Ο Νεοαρχαίος" φαίνεται να αποτελεί πρόλογο και εισαγωγή στο Πολυχρόνιο. Ακόμη και στην επιλογή του τίτλου. Αναφέρω και την παράγραφο που οδηγεί στη σκέψη αυτή:

"Εκείνο μόνο που πρέπει να ειπώ είναι πως είναι πολύς ο φλόμος που χύθηκε στο ποτάμι της ελληνικής ψυχής εκείνα τα σταματημένα χρόνια. Για να καθαρισθούν πάλι οι πηγές και η κοίτη του, θα χρειαζότανε τόσος καιρός ανάρρωσης και λησμονιάς, όσον καιρό εκράτησε εκείνη η αφελλήνιση." (Ο ΝΗΦΟΜΑΝΗΣ, σελ. 95)

Πολύς ο καιρός. Και κατά Διάβολο και άλλος τόσος για να ανέβει πάλι ο άνθρωπος σε κορυφές. Ο Λιαντίνης το ξέρει και το δηλώνει με τον τίτλο του επόμενου έργου: ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ. Λάθος αν πιστέψουμε σε σύντομες διαδρομές και εύκολες νίκες. Λάθος ακόμη και αν νομίσουμε πως αρκεί η ηρωική έξοδος του Λιαντίνη από τη ζωή για να "ξυπνήσει" ο άνθρωπος. Και πολύχρονος και πολυάνθρωπος θα πρέπει να γίνει ο αγώνας. Και αγώνας, ε; Όχι λόγια και φούμαρα και αμπελοφιλοσοφίες. Πράξεις. Και στρατηγήματα αν θέλετε. Όχι όμως θεωρητικά. Έμπεδα και εμπράγματα.

Ο Λιαντίνης πραγματοποίησε το δικό του. Την αυτοθέλητη έξοδο από τη ζωή. Άραγε αυτός είναι ο δρόμος και για όποιον άλλον δέχεται τη φιλοσοφία του; Σαφώς και όχι. Και η απάντηση σε μεγάλο βαθμό υπάρχει στο Πολυχρόνιο. Στις σελίδες του ο Λιαντίνης βρίσκει την ευκαιρία να αναλύσει και το ευαίσθητο θέμα της αυτοκτονίας. Η εποχή που το γράφει είναι δέκα και παραπάνω χρόνια πριν από τη δική του αυτοθέλητη έξοδο από τη ζωή. Είμαστε όμως σίγουροι ότι την απόφαση την είχε πάρει ήδη. Και βάδιζε πια με σχέδιο. Τίποτα δεν άφησε στην τύχη, αυτό είναι γνωστό. Και το ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ, όπως ήδη φάνηκε, είναι ένα σημαντικό μέρος αυτού του σχεδίου. Προσέξτε όμως. ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ είναι και το ίδιο το σχέδιο του Λιαντίνη. Κρατήστε το αυτό για όσα παρακάτω θα πούμε...

Εδώ λοιπόν ο Λιαντίνης με αφορμή τη φιλοσοφία των στωικών θα καυτηριάσει και την εκλογή βίας σχετικά με το θάνατο και τη στάση των στωικών στο θέμα της αυτοκτονίας, την "εύλογον εξαγωγήν", όπως την ονόμαζαν. Όχι, θα πει, ο Λιαντίνης. Αυτός δεν είναι τρόπος ελληνικός. Ναι μεν "ο Πλάτων όριζε τη φιλοσοφία ως μελέτη θανάτου", αλλά θα προσθέσει ο Λιαντίνης:

"Ο θάνατος για να τον μελετάς, έχει το εύρος της ζωής που την ζεις." (ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ, σελ. 17)

Και στον πεσσιμισμό των στωικών ο Λιαντίνης θα αντιτάξει τον χαρούμενο πεσσιμισμό των ελλήνων της κλασικής εποχής. Και στη δική τους εύλογο εξαγωγή από τη ζωή, τη δική του αυτοθέλητη έξοδο κατά το πρότυπο του Κυρίλωφ, του ήρωα του Ντοστογιέβσκι. Και σε άλλο σημείο του έργου του θα δηλώσει:

«Η αυτοκτονία, έστω κι αν έχει σαν αυτουργό το Λεωνίδα της Σπάρτης ή τον Αίαντα, είναι περίπτωση παθολογική στο βαθμό που είναι αφύσικη. Στο βαθμό, δηλαδή, που το χρέος ή το πάθος αποστρατεύει τη φύση μας. Την υπαρκτική μας δηλαδή ηρεμία και κανονικότητα.» (Ο ΝΗΦΟΜΑΝΗΣ, σελ. 124)

Βλέπουμε λοιπόν ότι ο Νηφομανής αποτέλεσε προάγγελο του Πολυχρόνιου και στο σημείο της αυτοκτονίας. Ο Λιαντίνης παλεύει το θέμα στο νου του και θέλει να αφήσει πίσω του όλο τον προβληματισμό. Στη διάθεση όποιου τέλος πάντων θέλει πραγματικά να ασχοληθεί με τη φιλοσοφία του. Να μην τον περάσουν για έναν ακόμη αυτόχειρα. Και μια αυτοκτονία στις πολλές το θάνατό του. Κι από την έποψη αυτή όσα στο ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ αναφέρει ενάντια στις αυτοκτονίες των στωικών, ελλήνων και ρωμαίων αργότερα, έχουν βαρύνουσα σημασία.

Κάθομαι μάλιστα και κοιτάζω το εξώφυλλο του βιβλίου και σκέφτομαι... Η εικόνα ενός θανάτου. Μιας αυτοκτονίας. Πόσο κρατά μια τέτοια σκηνή; Πόσο μπορεί να αντέξει ένας άνθρωπος τέτοια πάλη; Δίχως να αλλάξει γνώμη; Δίχως να τον καταβάλει ο πανικός; Σίγουρα χρόνο ελάχιστο. Ο τίτλος όμως σε καθηλώνει. ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ! Όχι, λοιπόν. Η αυτοκτονία δεν μπορεί να αποτελεί λύση σε καμία περίπτωση. Και του Λιαντίνη; Και του Λιαντίνη! Με μια διαφορά. Ο Λιαντίνης δεν αυτοκτόνησε. Και δεν παίζω με τις λέξεις. Ο Λιαντίνης μελέτησε το θάνατο. Ολοζωής. Και θυσίασε τον εαυτό του για χάρη του έργου του. Η στιγμή του θανάτου του, δοσμένη στο "Εδώ Μεσολόγγι" της Γκέμμας, είναι το απολυτήριο μάθημα για την αλήθεια. Και ο Λιαντίνης, ο μελετητής του θανάτου, θέλει να το ζήσει αυτό το μάθημα. Να το βιώσει σε όλο το τραγικό μεγαλείο του. Δε θέλει να αφήσει τα γεράματα να σαλέψουν το μυαλό του, να μειώσουν τις προσλαμβάνουσες. Από κάθε άποψη διαλέγει την κορυφή για να συναντήσει το θάνατο. Διαλέγει η ζωή του να είναι μόνο πορεία προς τα πάνω. Γι' αυτό και μία Γκέμμα επιλέγει να συναντήσει εκεί και τότε... Ένα αστέρι.

Κυρίως όμως επιλέγει να ζήσει όλη τη ζωή του κοιτάζοντας το θάνατο στα μάτια. Νέκυια θα το αποκαλέσει τούτο το αβάσταχτο στο νου μας φαινόμενο. Το να ζεις ζωντανός το θάνατό σου. Στη Γκέμμα υπάρχει το ομώνυμο κεφάλαιο. Και είναι, θα έλεγα, απάντηση και αντίστροφη πορεία στο ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟ. Όπως και ο θάνατος του Λιαντίνη είναι ο αντίποδας της αυτοκτονίας. Θέλουμε με κάποια λέξη να τον αποκαλέσουμε το θάνατό του; Κορύφωση της νέκυιας θα τον πούμε. Κι η διαφορά είναι στο χρόνο. Αυτό είναι το κλειδί που επιτρέπει να αρνούμαστε τον όρο αυτοκτονία για το θάνατο του Λιαντίνη. Ο ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΣ αγώνα που έδωσε με το θάνατο. Αντίθετα με το στιγμιαίο μιας αυτοκτονίας. Ξέρεις πόση δύναμη χρειάζεται αυτό; Όση αδυναμία αποστρατεύει τον αυτοκτονούντα.

Βέβαια, ο θάνατος του Λιαντίνη, το "αίνιγμα και δώρο" όπως ο ίδιος τον αποκάλεσε, έχει τεράστιο βάθος και πτυχές αμέτρητες. Δεν εξαντλούνται με όσα εδώ γράψαμε με αφορμή το Πολυχρόνιο. Με αφορμή όμως την πρώτη σελίδα του βιβλίου και με τις πρώτες κουβέντες του άρθρου αυτού, μπορούμε να δούμε και μια ακόμη όψη αυτού του θανάτου. Είναι η λύση της Λαΐδας. Είναι, δηλαδή, η επιλογή να συντρίψει τον κάλαμο και να κάψει το φτερό του, τον εαυτό του στην προκειμένη περίπτωση, γιατί ο Λιαντίνης γράφει όχι μόνο με το χέρι αλλά με τη ζωή του ολόκληρη τη μελέτη του θανάτου. Και όταν θα πει την τελευταία λέξη, άλλο δε μένει παρά να πεθάνει.

Και είναι ακόμη η ίδια εναντίωση που σημειώνει για την εικόνα του εξωφύλλου του. Ένας θάνατος διαμαρτυρία. Για το έγκλημα σε βάρος της νέας γενιάς. Αυτό θα δηλώσει στο παιδί του φεύγοντας. Η απολογία ενός πατέρα που αφήνει έτσι άκαιρα ορφανή την κόρη. Φεύγω, της γράφει, για τα παιδιά όλου του κόσμου. Ο Λιαντίνης εκείνη την ώρα γίνεται πατέρας όλων των παιδιών του κόσμου. Γι' αυτό και το γράμμα που αρχίζει με το:

"Διοτίμα μου"

καταλήγει με υπογραφή:

"Έζησα έρημος και ισχυρός.

Λιαντίνης".

Αρχίζει σαν πατέρας και τελειώνει ως φιλόσοφος. Ως Δάσκαλος. Αληθινός. Όχι δασκαλίζων. Αλλά Δάσκαλος με το Δ κεφαλαίο, που ξέρει να κάνει ένα τη διδασκαλία και τη ζωή του. Το λόγο και την πράξη.

Γι' αυτό και το γράμμα θα το αφήσει πίσω του. Δε θα το παραδώσει ο ίδιος στα χέρια της κόρης του. Τέτοια λόγια τα γράφεις, αλλά δεν τα λες. Δε λέγονται. Όπως και δεν ακούγονται. Θα μου πεις, διαβάζονται; Και θα σου πω ναι, αλλά από σένα και από μένα. Και αν λίγη ευαισθησία ανθρώπινη έχεις μέσα σου, πλημμυρίζεις ενοχές απέναντι στο παιδί αυτό που έχασε το δικό του πατέρα για να αποκτήσουμε πατέρα και Δάσκαλο εμείς όλοι. Και φυσικά και ακόλουθα στο πρόσωπο της Διοτίμας Λιαντίνη δεν μπορεί παρά να βλέπουμε τη "μικρή" μας αδερφή. Σώζοντας κι εμείς μαζί της όση "σωφροσύνη" κατάφερε να μας διδάξει ο πατέρας της και Δάσκαλός μας.

Κι αν εδώ βρήκα την ευκαιρία να πω τούτα τα λόγια, είναι γιατί κι αυτά χρειάστηκαν πολυχρόνια προσπάθεια για να εκφραστούν. Έπρεπε όμως να ειπωθούν. Αντίτιμο της πίκρας που της προσφέραμε. Και ένα τελευταίο. Αν εκείνη κατηγορήθηκε πως δε γνώρισε τον πατέρα της, "φταίμε" όλοι εμείς γι' αυτό. Κι άλλο τόσο φταίμε που τόσον καιρό, πολυχρόνιο, αφεθήκαμε στην άγνοιά μας. Θαρρώντας πως τραβάμε κατά Λιαντίνη...

Υ.Γ. Όποιος τώρα θέλει να βρει αποσπάσματα από το Πολυχρόνιο, το διαδίκτυο θα τον ανταμείψει πλουσιοπάροχα. Πχ στο φόρουμ ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ. Εμείς, να μας συμπαθάτε, αλλά προτιμήσαμε μια άλλη διαδρομή. Γιατί έτσι καταλαβαίνουμε το Λιαντίνη. Και όχι με την ευκολία του κόπι πέιστ...

Σχετικά Άρθρα:

1. Τα βιβλία του Λιαντίνη