2. Φιλοσοφία Αγωγής: Το ιδεώδες

Μελέτη: της Μαρίας Λαμπρίδου

1. Εισαγωγή




Το βασικό ιδεώδες αγωγής σύμφωνα με το Δημήτρη Λιαντίνη είναι «το ιδεώδες του εσθλού». Το ιδεώδες αυτό δεν αποτελεί προσωπική του εφεύρεση και ανακάλυψη. Το "δανείστηκε", όπως γράφει στον πρόλογο του Homo Educandus από την ερμηνευτική αναπαράσταση του τρόπου και του τύπου ζωής των ελλήνων της προσωκρατικής περιόδου, της περιόδου δηλαδή της ακμής της αρχαίας Ελλάδας και με σκοπό να αποφύγει "τις όποιες υπόνοιες ουτοπίας". Μιλώντας λοιπόν για ανθρώπους «εσθλούς», θα πρέπει να έχουμε στο νου μας τους έλληνες εκείνης της εποχής που οδήγησαν την Ελλάδα στο ψηλότερο σημείο της. Ως χρονικό τέρμα αυτής της εποχής ο Λιαντίνης τοποθετεί το 476 π.Χ. Γιατί από κει και μετά είναι γνωστό ότι αρχίζει η παρακμή και η κάμψη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού.

Για το Λιαντίνη είναι πέραν κάθε βεβαιότητας πως ο εσθλός τύπος ανθρώπου είναι έργο της αγωγής και συγκεκριμένα "της παιδευτικής επενέργειας των φυσικών προτύπων." (1) Είναι, δηλαδή, αποτέλεσμα της διαλεκτικής σχέσης της αγωγής με την αλήθεια που έρχεται από τη φύση. Τη φύση, που σε άλλα σημεία του έργου του παρουσίασε κάτω από το πρίσμα των σύγχρονων πορισμάτων της φυσικής επιστήμης ως ενιαίο όλο και μελέτησε επισταμένως τους βασικούς νόμους που διέπουν τη λειτουργία της. Εξαιρετική προσέγγιση στο ζήτημα αυτό έχει καταθέσει στο επίμετρο των Ελληνικών, όπου αντιπαραβάλλει τις τέσσερις θεμελιώδεις δυνάμεις του σύμπαντος με τις τέσσερις θεμελιώδεις δυνάμεις της ανθρώπινης φύσης αλλά και τους μεγάλους τομείς της ανθρώπινης δημιουργίας. Έχουμε λοιπόν κατά Λιαντίνη τις παρακάτω αντιστοιχήσεις:

1. Ηλεκτρομαγνητική δύναμη – γενετήσια ορμή - τέχνη
2. Ασθενής πυρηνική – βουλητική δύναμη - πολιτική
3. Ισχυρή πυρηνική – νοητική δύναμη - επιστήμη
4. Βαρυτική – σωματική δύναμη - θρησκεία

Στο βαθμό που οι δυνάμεις της φύσης είναι καθολικής εφαρμογής απ' άκρη σ' άκρη του σύμπαντος, και πολύ περισσότερο από τη μια άκρη της γης ως την άλλη, προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα πως η τέχνη, η πολιτική, η επιστήμη και η θρησκεία που ο άνθρωπος δημιουργεί, έχουν κοινές πηγές δημιουργίας ανεξάρτητα από τον ιδιαίτερο χώρο που του έλαχε να ζει πάνω στον πλανήτη.

Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της τέχνης, της πολιτικής, της επιστήμης και της θρησκείας που ο κάθε λαός ανέπτυξε δεν καθορίζονται αυτόματα από τη φύση αλλά από το πώς ο λαός αυτός διαλέχθηκε με τη φύση. Και σαφώς ο διάλογος αυτός συνδέεται με την ιστορική στιγμή. Άλλος δηλαδή υπήρξε ο διάλογος των ελλήνων κατά την προσωκρατική περίοδο και άλλος δυστυχώς είναι σήμερα. Στον ίδιο βαθμό που άλλο υπήρξε και το σύστημα αγωγής τους. Διότι ο διάλογος του ανθρώπου με τη φύση είναι καθαρά έργο της αγωγής.

Το να αναζητούμε στη φύση τις διαφορές των πολιτισμών που οι λαοί δημιούργησαν και όχι στον ίδιο τον άνθρωπο, συνιστά θρησκευτική δοξασία και κατατείνει σε έναν πρωτόγονο ανιμισμό. Για το Λιαντίνη μια τέτοια αντίληψη είναι παντελώς ξένη. Κι εδώ ακριβώς οφείλεται η διάκριση που κάνει των σημερινών ελλήνων από τους παλιούς και η βαρύτατη κατηγορία που αποδίδει στους νεοέλληνες με το χαρακτηρισμό "ελληνοεβραίοι". Το τοπίο της Ελλάδας δεν άλλαξε, αυτό που διαφοροποιήθηκε στο πέρασμα του χρόνου ήταν ο διάλογος των ανθρώπων με τον τόπο και τη φύση. Η έλευση του χριστιανισμού στην Ελλάδα και συνακόλουθα του εβραϊκού πολιτισμού που αυτός εκπροσωπεί, αποτέλεσε ένα από τους σημαντικότερους λόγους της εκτροπής, τόνισε ο Λιαντίνης.

Ο Λιαντίνης όμως δεν παρέλειψε να καταδείξει μέσα από το έργο του πως ευθύνη έχουν και οι ίδιοι οι έλληνες για τούτη την πορεία παρακμής. Ως κύριο ένοχο καταδεικνύει τη φιλοσοφία των στωικών. Τους στωικούς θεωρεί υπαίτιους της προετοιμασίας του ελλαδικού χώρου για να δεχθεί το σπόρο του χριστιανισμού. Αναφέρει συγκεκριμένα στο Πολυχρόνιο:

«….η Στοά εστάθηκε ο προπομπός και ο καταλύτης στη διδασκαλία του χριστιανισμού. Αυτή υπήρξε ο παιδαγωγός εις Χριστόν. Ο ρόλος που έπαιξε στην επικράτηση του χριστιανισμού, από την άποψη της ύλης και της ουσίας, είναι της ίδιας βαρύτητας με το ρόλο που έπαιξε η ελληνική γλώσσα στη διάδοση του χριστιανισμού, από την άποψη του τύπου και της μορφής.

Η Στοά ετοίμασε το έδαφος. Ξεχέρσωσε το άγριο. Καψάλισε τα καθαρίδια. Όργωσε και διβώλισε τη γη της αυτοκρατορίας, και η τελευταία δέχτηκε το σπόρο του έργου των αποστόλων.» (2)

Ο χριστιανισμός λοιπόν βρήκε πρόσφορο έδαφος όταν έφτασε στην Ελλάδα. Και δεν έφταιξε η φύση της χώρας ούτε στο ελάχιστο. Οι άνθρωποι και μόνο υπήρξαν οι ένοχοι. Οι πλείστοι εκείνης της εποχής. Δυστυχώς η αντίσταση των ελαχίστων δεν μπόρεσε να σταθεί ικανό εμπόδιο. Και ας ξέρουμε ότι αντιστάθηκαν επί πολλούς αιώνες. Μάλιστα ο Λιαντίνης παρατηρεί ότι η οριστική ταφόπλακα δεν μπήκε από τους διωγμούς του Θεοδοσίου κατά των ελλήνων:

"... τίποτα δεν εσήμαιναν ετούτες οι φρικαλεότητες των χριστιανών κατά των ελλήνων, για όσους δεν εξεφτίσανε σε εβραιοέλληνες αλλά έμειναν ελληνοέλληνες..." (3)

Κι παραθέτει και τους στίχους του Καβάφη προς επίρρωση των λόγων του:

"Γιατί τα σπάσαμε τ' αγάλματά των,
γιατί τους διώξαμεν από τους ναούς των,
διόλου δεν πέθαναν γι' αυτό οι θεοί."

Και μας καλεί ο Λιαντίνης να προσέξουμε και τον τίτλο αυτού του ποιήματος: «Ιωνικόν», όχι Χερουβικό. Τα λέει δηλαδή ετούτα τα λόγια η φωνή της Ιωνίας, η φωνή της Ελλάδας, και όχι της εκκλησίας και των χερουβείμ. Υπάρχει δηλαδή η επίγνωση στους γνήσιους έλληνες της νεώτερης εποχής πως το ελληνικό πνεύμα επέζησε των διωγμών του Θεοδοσίου. Δεν μπόρεσαν οι χριστιανοί σπάζοντας τα αγάλματα των θεών να ξεριζώσουν από τις ψυχές των ελλήνων το αρχαίο πνεύμα. Αυτό συνέχισε να ζει και να αντιστέκεται για μεγάλο διάστημα. Ως πότε; Παραθέτω την απάντηση του Λιαντίνη:


"Ο κακουργημός και η εξόντωση του κλασικού έλληνα από τον εβραιόφρονα χριστιανό εκράτησε από το Θεοδόσιο ως την αυγούστα Ευδοξία. Ως το 843 που έγινε η επίσημη αναστύλωση των εικόνων."

Εκεί και τότε μπήκε η ταφόπετρα της ελληνικής ιδέας. Κι αυτό ακριβώς εορτάζεται κάθε χρόνο στη γιορτή της Ορθοδοξίας ή την Κυριακή της Ορθοδοξίας όπως την αποκαλεί η εκκλησία.

Αργότερα την καταστροφή επέτεινε και ολοκλήρωσε η Οθωμανική κυριαρχία και η επίδραση της Ευρώπης:

"... πολύς φλόμος χύθηκε στο ποτάμι της ελληνικής ψυχής εκείνα τα σταματημένα χρόνια. Για να καθαρισθούν πάλι οι πηγές και η κοίτη του, θα χρειαζότανε τόσος καιρός ανάρρωσης και λησμονιάς, όσον καιρό εκράτησε εκείνη η αφελλήνιση." (4)

Και λίγο παρακάτω ο Λιαντίνης θρηνεί τη μεγάλη ευκαιρία που χάθηκε μετά το Σηκωμό του γένους:

"Μετά το Σηκωμό, εκεί που η φτωχή Ελλάδα θα 'πρεπε να περπατήσει μονάχη και να μελετήσει τη δόξα της και την καταστροφή της, εκεί που θα 'πρεπε δηλαδή ν' αφεθεί στο διάλογο με τη Φωτονερόπετρα, τα συμφέροντα και η επίδραση της Ευρώπης επιδείνωσαν τη λοιμική. Σήμερα το κακό δεν έχει κράτο"

Και παραθέτει εδώ το λόγο του Σεφέρη:

«Ξεχάσαμε τον ηρωικό μας αντίλογο με τις Ευμενίδες
μας πήρε ο ύπνος μας πήραν για πεθαμένους κι έφυγαν
φωνάζοντας
"Γιου! Γιου! Πούουου... παξ!"
βρίζοντας τους θεούς που μας προστατεύουν.»

Και είναι ο Σεφέρης που ενέπνευσε στο Λιαντίνη τους «ελληνοέλληνες» και συγκεκριμένα όσα έγραψε για "ευρωπαϊκό ελληνισμό" και "ελληνικό ελληνισμό". Αυτούς τους ελληνοέλληνες ο Λιαντίνης όχι απλά τους διέκρινε από τις σύγχρονες καρικατούρες των ελληνοεβραίων αλλά και θέλησε να μας δώσει τον τρόπο να τους ανεβάσουμε και πάλι στο προσκήνιο της ιστορίας. Αλίμονο αν νομίζουμε πως για την επιστροφή του ελληνοέλληνα αρκεί η μαγεία της «Φωτονερόπετρας», της ελληνίδας δηλαδή φύσης, όπως ποιητικά την αποκαλεί στο Νηφομανή ο Λιαντίνης. Ή πως επαρκούν τα γονίδια της φυλής. Φευ! Ειδικά για το τελευταίο ας μην ελπίζουμε καθόλου. Διότι όπως επισημαίνει ο ίδιος:

"... ο μέγας και ο βαθύς εβραίικος πολιτισμός - δεν ειρωνεύομαι, κυριολεκτώ - μέσα από τη χριστιανική του μετάλλαξη, κι αυτή πια δεν είναι ούτε μεγάλη ούτε βαθιά, πέρασε ως το μυελό των οστών και στη διπλή σπείρα του DNA όλων των νεοελλήνων." (5)


Δεν υπάρχει λοιπόν ελπίδα; Κατεμαράνθη οριστικά η δάφνη και η φαιδρά πορτοκαλέα είναι πια το σήμα κατατεθέν του τόπου μας;

«Ξεύρεις την χώραν που ανθεί
φαιδρά πορτοκαλέα
που κοκκινίζ' η σταφυλή
και θάλλει η ελαία;
Ω δεν την αγνοεί κανείς,
είναι η γη η ελληνίς.»

'Αγγελος Βλάχος

Σ' αυτή την αντίληψη, πως τάχα η ελληνίδα γη μεταλλάχτηκε και αυτή πταίει που τώρα εδώ ανθεί η φαιδρότης, ο Λιαντίνης όχι απλώς αντιτάχθηκε μα έδωσε αγώνα τιτάνιο να πείσει για το αντίθετο. Και φυσικά αν και στα πάρεργά του ασχολήθηκε και με κήπους, δεν έστρεψε το ενδιαφέρον μας στην κηπουρική και τη γεωργία, αλλά στην αγωγή και στην καλλιέργεια του πνεύματος και της ψυχής. Διότι εδώ, στην ψυχή και στο πνεύμα, στη συνείδηση δηλαδή του ανθρώπου επιτελείται το μέγα δράμα. Όχι στα χωράφια και στα περιβόλια. Αυτή τη γη όργωσε ο Λιαντίνης. Τις συνειδήσεις των μαθητών του και των ανθρώπων που διαβάζουνε το έργο του. Και από αυτούς ζητά την παλινόρθωση του εσθλού ανθρώπου, του γνήσιου έλληνα. Κι ας αφήσουμε τον ίδιο να μας διδάξει το ποιος είναι αυτός ο «εσθλός»:

«Ο εσθλός των ελλήνων για τους σύγχρονους μπορεί να σημαίνει και τον αριστοκράτη. Ο αριστοκράτης όμως για τους έλληνες δεν εσήμαινε ούτε τα βαμπίρ ούτε τα παράσιτα.

Σήμερα όταν λέμε αριστοκράτης στην ουσία περιγράφουμε αρχαιολογικά αντιμουσεία. Αραχνοτόπια και κρύπτες οξείδωσης, τάπητες σκόνης ακίνητης, ύποπτα πετάγματα νυκτοβίων σε τύμβους, ερειπιώνες και οστεοφυλάκια.

Γενιά αριστοκρατική σημαίνει την κατιούσα γραμμή του μαρασμού και της αποσύνθεσης, τη βιολογική καθίζηση των καταβολών σε όλη την επιγονική ακολουθία. Όσο μάλιστα πιο αμετακίνητη είναι η προσκόλληση των απογόνων στους προγόνους, τόσο πιο ραγδαία η καταπτωτική τους ορμή.

Νομίζω ότι είναι εύκολο να επισημανθεί η αιτία αυτής της γενεαλογικής αβιταμίνωσης. Θα την λέγαμε απλά σπατάλη ενός τυφλού καταγωγικού πλούτου επιδοτούμενη από διανοητικό τύφο, ψυχολογική πήρωση, και ηθική παραλυσία.» (6)

Αλλά και το πώς μπορεί κανείς να γίνει, να συνεχίσει την παράδοση των εσθλών ανθρώπων του παρελθόντος. Αξίζει να προσέξουμε στα λόγια του Λιαντίνη την άρνηση κάθε δύναμης της κληρονομικότητας. Έτσι για να μην εφησυχάζουμε στην κίβδηλη ελληνικότητα που μας χαρίζει το πιστοποιητικό γέννησης αλλά και να αποσείσουμε την ιδέα περί άρρωστης προσκόλλησης του Λιαντίνη σε ελληνοκεντρικές θεωρίες:


«Πρώτη προϋπόθεση για να συνεχίσει ένας απόγονος την αριστοκρατική του γενιά είναι, σκίζοντας το κληρονομικό του λιμπροντόρο, να ξεντυθεί τις χλαμύδες του και να σταθεί στη μέση της πλατείας γυμνός, χωρίς να προσέχει αν σκανδαλίσει το δήμαρχο και το δεσπότη. Αυτό θα ‘ταν «το πρώτο σκαλί» της αριστοκρατικής αυτοπραγμάτωσης εξωποιητικά εννοημένο…

…Στον κώδικα της φύσης δεν θα βρούμε διάταξη που να αναφέρει ότι ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει στην αρτίωση του προσώπου του, στηριγμένος αποκλειστικά στα τυχαία περισσεύματα του παπού ή της μητέρας του.

Ο Αλέξανδρος, που μίλησε για οφειλές σε πατέρα και σε δάσκαλο, δεν χρωστούσε τον Αλέξανδρο στη σχέση του με το Φίλιππο, αλλά στη σχέση του με τον εαυτό του. Διαφορετικά δεν θα 'ταν Αλέξανδρος.» (7)


Ιδού λοιπόν ο Λιαντίνης, ιδού και το ιδεώδες της αγωγής του. Κι όποιος έχει τα κότσια ας πράξει κατά λέξη τη δική του εντολή. Ας αφήσει στην άκρη τις αρχαίες χλαμύδες και γυμνός ας ριχτεί στο στίβο της «εσθλοποίησης» του εαυτού του. Προσωπικό είναι το αγώνισμα. Προσωπική και η μάχη. Και εσωτερική. Η σχέση με τον εαυτό μας.

Σ' αυτό το δρόμο καλεί ο Λιαντίνης. Και όχι στη στείρα αντιγραφή των αρχαίων ελλήνων και της όποιας σοφίας τους. "Όχι το μήνιν άειδε, αλλά τα συνήθια της Ιλιάδας", σημειώνει στο Χάσμα Σεισμού (σελ. 17 ). Κι αλλού πάλι σημειώνει και επαινεί τη σοφία των απλών ανθρώπων, ενώ κατακεραυνώνει τους δήθεν σοφούς ερμηνευτές της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Χαρακτηριστικό το κεφάλαιο «Δάσκαλοι και Ποντίκια» στα Ελληνικά του:

«... ο Πλάτων και ο Όμηρος και ο Αισχύλος ... σου ζητούν πράγματα αληθινά και πολύ τίμια. Σου ζητούν να κηρύξεις τη ζωή σου σε συναγερμό επ' άπειρον. Αξιώνουν να κοντοπερπατείς ολοζωής στις πλαγιές του Βεζούβιου. Και θέλουν μέρα νύχτα να σφυρίζει στ' αυτιά σου εκείνο το ξιφήρες "φύλακες γρηγορείτε!" Καθώς στέκεις φρουρός στη μεγάλη πύλη της πόλης. Ή στη μικρή.

Η κατανόηση των κλασικών κειμένων αξιώνει μια ολόκληρη ζωή με άκρα ευαισθησία, και βούληση και ανθρωπιά. Και πάλι ναι, και πάλι όχι, και πάλι να μη φτάνει.» (8)

Και λίγες σελίδες παρακάτω έρχεται με δύναμη σεισμού δέκα ρίχτερ να σε ταρακουνήσει μια από τις σημαντικότερες φράσεις του Λιαντίνη:

"οι έλληνες δε γράψανε, οι έλληνες ζήσανε"

Μα αν δε γράψανε, που βεβαίως και γράψανε, τότε είναι προφανές το προβάδισμα που ο Λιαντίνης δίνει στην πράξη και στη ζωή και όχι στην παπαγαλία των κειμένων και τα θεωρητικά φληναφήματα. Κι αυτό φρόντισε να το αποδείξει έμπρακτα και ο ίδιος. Η αγωγή λοιπόν για το Λιαντίνη δεν είναι ψιττακισμός και μηρυκασμός της αρχαίας σοφίας ή όποιας άλλης. Αλλά πράξη ζωής. Και γνήσια σχέση με τον εαυτό μας. Και ακόμη πιο γνήσιος διάλογος με τη φύση:

«Μιλάμε για μια ανατροπή του συστήματος των αξιών, απάνω στο οποίο ξετυλίγεται σήμερα η δράση του ανθρώπου και η υφή του πολιτισμού.

Για μια κοπερνίκεια στροφή στην κίνηση των ιδεών που σχηματίζουν τη σύγχρονη φιλοσοφία σαν ροή πράξεων και σαν έκφραση ζωής. Κοντολογής για μια επανάσταση εσωτερικού τύπου που θα εγκαταστήσει νέα τάξη στον ανθρώπινο νου.

Αυτό το ρόλο σήμερα καλείται να τον παίξει η παιδεία.» (9)


Αυτά ακριβώς υποστηρίζει ο Λιαντίνης. Έστω και αν η περιρρέουσα ανοησία ειδικά του διαδικτύου διαστρέφει συχνά και απειλητικά το λόγο του και άλλον προσπαθεί να τον παρουσιάσει. Ο ίδιος όμως ο Λιαντίνης ουδέποτε φενάκισε τις ελπίδες των ανθρώπων. Δεν ισχυρίστηκε ουδόλως πως υπήρξε νέος σωτήρας ούτε προσποιήθηκε πως είναι ένας ακόμη αίρων την αμαρτία του κόσμου. Την προσωπική πράξη του καθενός ζήτησε. Και τη διαρκή μας εγρήγορση στη μικρή ή στη μεγάλη πύλη της πόλης. Και με ελεύθερη βούληση. Όχι μιμητικά.

Και είναι μια τέτοια πράξη και το αφιέρωμα που εδώ κάνουμε για το Λιαντίνη. Και χρέος ζωής να υπερασπιστούμε το Δάσκαλό μας. Ακόμη κι εδώ. Στα άγνωστα για εκείνον ιντερνέτια. Και αφορμή λαβαίνω από το λόγο του:

«Η αγωγή τότε μόνο θα επιτύχει στο ρόλο της όταν επιβληθεί στους ενήλικες σαν νέα κατάσταση". (10)

_____________________

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΣΕ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΛΙΑΝΤΙΝΗ

1. Homo Educandus, σελ. 100
2. Πολυχρόνιο, σελ. 149
3. Γκέμμα, σελ. 117
4. Ο Νηφομανής, σελ. 95
5. Γκέμμα, σελ. 115
6. Homo Educandus, σελ. 106
7. Homo Educandus, σελ. 106
8. Τα Ελληνικά, σελ. 111
9. Homo Educandus, σελ. 20
10.Homo Educandus, σελ. 21

1. ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ: 3. Η ΑΓΩΓΗ, ΟΙ ΕΝΗΛΙΚΕΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΓΚΗ