Από τον Κούρο του Πτώου ως τον Παίδα του Κριτίου

Η φράση "από τον Κούρο του Πτώου ως τον Παίδα του Κριτίου" είναι φράση του Λιαντίνη. Τη συναντούμε στο βιβλίο του Homo Educandus, σελ. 121. Τη συναντούμε και την προσπερνούμε συνήθως. Κι όσοι έχουν τις ειδικές γνώσεις καταλαβαίνουν το τεράστιο βάθος της και όσοι δεν τις έχουμε συνεχίζουμε αθώοι παρακάτω. Τι άλλο να κάμουμε αφού σε κάθε βήμα συναντούμε στα κείμενά του όρους και φράσεις περίεργους και δύσκολους;

Θα σου πω τι κάνω εγώ. Κι αν θέλεις άκου. Τέτοιες φράσεις και όρους του Λιαντίνη τις χρησιμοποιώ όπως στο διαδίκτυο χρησιμοποιούμε τους εξωτερικούς συνδέσμους σε ένα κείμενο. Μόνο που στο διαδίκτυο αρκεί ένα κλικ με το ποντικάκι. Στην ανάγνωση ενός βιβλίου όμως; Εδώ τη δουλειά πρέπει να την κάνεις μόνος σου. Να αναζητήσεις τα κρυφά νοήματα συλλέγοντας πληροφορίες από όσες πηγές διαθέτεις ώστε να ανοίξει το μάτι σου και να διαβάζεις το Λιαντίνη και να εννοείς τι ακριβώς λέγει, να μην παπαγαλίζεις.

Δε λέω πως είναι εύκολη μια τέτοια μελέτη του Λιαντίνη. Μοιάζει μάλλον με την τακτική του κάβουρα. Αντί να προχωράς μπροστά, κάνεις βήματα δεξιά - αριστερά. Μένεις στο σημείο, στη λέξη, και την περιεργάζεσαι. Ποιος είναι ο Κούρος του Πτώου; Ποιος ο Παις του Κριτίου;

Για τα συγκεκριμένα ανάγκη είναι να ξεκινήσουμε από τις εικόνες:

Ο Κούρος του Πτώου

Ο Παις του Κριτίου

Να μια καλή αρχή, να οπτικοποιήσουμε το κείμενο. Ακόμη καλύτερη να μελετήσουμε όσα σχετικά, όχι μόνο για τα δύο γλυπτά μα και για τη διαδρομή ανάμεσά τους, αφού ο Λιαντίνης ως αρχή και τέλος μιας διαδρομής τα στήνει ετούτα τα αγάλματα. Ο δρόμος ενδιαφέρει λοιπόν. Πώς φτάσαμε από τον Κούρο του Πτώου ως τον Παίδα του Κριτίου. Και παραθέτω το αντίστοιχο κείμενο από το Homo Educandus ώστε να γίνει κατανοητό πως πρόκειται για δρόμο και μάλιστα ανάβαση:

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΠΡΩΤΟ

Τα προανακρούσματα του ελληνικού ανθρώπου που άθλησε στην εποχή των Μηδικών τα βρίσκουμε κιόλας στον Όμηρο της Οδύσσειας. Ο ήρωας του έπους της θάλασσας φέρνει όλες τις αρχαϊκές παραστάσεις των ψυχικών στοιχείων του Μαραθωνομάχου.

Η ποιητική διάσταση μόνο και η μυθική χροιά των περιγραφών του Ομήρου θα στήνανε στα μάτια μας υπερφυή κάπως την εικόνα του "ομηρικού μαραθωνομάχου". Σαν εκείνο περίπου το μεγαλόσωμο φάντασμα της διήγησης του Ηρόδοτου που το γένι του σκέπαζε την ασπίδα του και περπατώντας τύφλωσε με τον αέρα τον Επίζηλο του Κουφαγόρα στη μάχη του Μαραθώνα.

Δ. Λιαντίνης, Homo Educandus, σελ. 119 "Ο μύθος των Μηδικών"

Αναγκαστική στάση εδώ για αναζήτηση του Επίζηλου του Κουφαγόρα και όσων έπαθε στη μάχη του Μαραθώνα. Ας δούμε λοιπόν τι λέγει ακριβώς ο Ηρόδοτος:

Εν ταύτη τη εν Μαραθώνι μάχη απέθανον των βαρβάρων κατά εξακισχιλίους και τετρακοσίους άνδρας, Αθηναίων δε εκατόν και ενενήκοντα και δύο έπεσον μεν αμφοτέρων τοσούτοι.

Συνήνεικε δε αυτόθι θώμα γενέσθαι τοιόνδε Αθηναίον άνδρα Επίζηλον τον Κουφαγόρεω εν τη συστάσι μαχόμενόν τε και άνδρα γινόμενον αγαθόν των ομμάτων στερηθήναι, ούτε πληγέντα ουδέν του σώματος ούτε βληθέντα, και το λοιπόν της ζόης διατελέειν από τούτου του χρόνου εόντα τυφλόν.

Λέγειν δε αυτόν περί του πάθεος ήκουσα τοιόνδε τινά λόγον άνδρα οι δοκέειν οπλίτην αντιστήναι μέγαν, του το γένειον την ασπίδα πάσα σκιάζειν, το δε φάσμα τούτο εωυτόν μεν παρεξελθείν, τον δε εωυτου παραστάτην αποκτείναι. Ταύτα μεν δη Επίζηλον επυθόμην λέγειν.

Επόμενη δουλειά να εξηγήσουμε στην καθομιλουμένη την ιστορία του Ηρόδοτου:

Στη συγκεκριμένη τέλος, μάχη του Μαραθώνα έχασαν τη ζωή τους από μέρους των βαρβάρων έξι χιλιάδες τετρακόσιοι άνδρες, ενώ από τους Αθηναίους εκατόν ενενήντα δύο. Τόσοι λοιπόν έπεσαν και από τις δύο μεριές.

Εκεί εξάλλου έτυχε να συμβεί και το ακόλουθο παράδοξο γεγονός: ο Αθηναίος πολίτης Επίζηλος, γιος του Κουφαγόρα, εκεί που πολεμούσε σώμα με σώμα και αναδεικνυόταν σε γενναίο πολεμιστή, έχασε την όρασή του, χωρίς να χτυπηθεί, ούτε από κοντά ούτε από απόσταση, σε κάποιο σωματικό του σημείο και από αυτό το χρονικό σημείο και μετέπειτα, στο υπόλοιπο της ζωής του ήταν τυφλός.

Πληροφορήθηκα μάλιστα ότι αφηγείται αυτός, σχετικά με το πάθημά του, μια ιστορία σαν και την παρακάτω: είχε, λέει, την εντύπωση πως στεκόταν απέναντί του ένας τεραστίων διαστάσεων οπλίτης, που το γένι του κάλυπτε όλη του την ασπίδα, και ότι η οπτασία αυτή για τον ίδιο τον Επίζηλο αδιαφόρησε, σκότωσε όμως τον διπλανό σύντροφό του στη μάχη. Ακριβώς αυτά πληροφορήθηκα να εξιστορεί ο Επίζηλος.

Κι αφού τα μάθαμε όλα αυτά για τον Επίζηλο του Κουφαγόρα, συνεχίζουμε με Λιαντίνη. Στόχος μας είναι να μάθουμε για τον άνθρωπο, τον έλληνα, που άθλησε στην εποχή των Μηδικών. Το Μαραθωνομάχο.

Ο Λιαντίνης λοιπόν στο σημείο αυτό μας γυρίζει πίσω, στην εποχή του Ομήρου. Πρώτα θα μας μιλήσει για το χτες και μετά για όσα ακολούθησαν. Πρώτα για τον Οδυσσέα, τον "ομηρικό μαραθωνομάχο", και μετά για τους ανθρώπους που πολέμησαν στο Μαραθώνα.

Διδάσκει εδώ ο Λιαντίνης. Πως αν θέλεις να καταλάβεις το κάθε σήμερα, γύρνα και ρώτα το χτες. Μελέτησε ιστορία. Κι όταν λέμε μελέτη, εννοούμε μελέτη, όχι παπαγαλίες και δουλειές του ποδαριού.

Παραθέτω το κείμενο, όπως το είδαμε και στη χτεσινή μας ανάρτηση, που αφορούσε την παρουσία του Οδυσσέα σε όλο το έργο του Λιαντίνη:

Στη λαχανιασμένη πάλη του Οδυσσέα με τα φυσικά στοιχεία και τα ανθρώπινα τέρατα υποδηλώνεται συμβολικά ο αγώνας του να γνωριστεί με τους νόμους της φύσης για να πάει με το ρυθμό τους.

Το αποτέλεσμα αυτού του αγώνα είναι ότι καταφέρνει να βγάζει την κάπα του γέρου, γιατί μεταχειρίζεται τη μαστοριά του ήλιου και ποτέ την άγαρμπη φούρια του βοριά.

Πίσω από την τακτική αυτή - το μόνο σταθερό σημείο στην ευέλικτη φύση του Οδυσσέα - κρύβεται όλη εκείνη η γνώση της φύσης, που μας περιγράφει ο προσωκρατικός στοχασμός. Και παράλληλα όλη εκείνη η άμετρη δύναμη του μετρημένου τρόπου του ανθρώπου που γνωρίζει να συνοδοιπορεί με το ρυθμό του κόσμου όπως ακριβώς εδίδαξαν οι Προσωκρατικοί.

Την πηγή ή την εστία αυτής της ακτινοβολούσας σοφίας και δράσης θα την λέγαμε μονολεκτικά ευλάβεια προς τη φυσική τάξη ή ευσέβεια προς τους θεούς.

Ο Οδυσσέας, τη στιγμή που έχει κιόλας τοξέψει τον Αντίνοο, τοξεύει και μια φράση στο υπόλοιπο ατάσθαλο σκυλομάνι

- Ω κύνες - ,

που είναι πολύ πιο φαρμακερή από τα φαρμακερά βέλη:

ούτε θεούς δείσαντες, οι ουρανόν ευρύν έχουσιν.

Το σημείο πάνω στο οποίο εντοπίζει την αιτία του ξολοθρεμού των μνηστήρων ο Όμηρος είναι το ίδιο σημείο πάνω στο οποίο στηρίζει τη λύση του δράματος των Μηδικών η ανθρωποφυσική ερμηνεία του Αισχύλου και του Ηροδότου. Μία είναι η διαφορά: ότι στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για μυθική σύλληψη ενώ στη δεύτερη για ιστορική πράξη. Ήλοι και τύποι, που λένε. Και δύσκολη πίστη.

Δημήτρης Λιαντίνης, Homo Educandus, σελ. 120

Και συνεχίζει ο Λιαντίνης για να εξηγήσει στη δύσκολη πίστη μας πώς έγιναν τα πράγματα και οι έλληνες πέτυχαν τον απίστευτο μύθο των Μηδικών:

"Ο αρχαϊκός τύπος του "ομηρικού μαραθωνομάχου" για να φτάσει στην καιρική ετοιμότητα του οπλίτη και του ναυβάτη της εποχής των Μηδικών πέρασε πολλά στάδια ειδολογικών ανακαταδιατάξεων.

Όσα, θα 'λεγα, είναι τα στάδια της καλλιτεχνικής ανέλιξης στην ελληνική πλαστική από τον "Κούρο του Πτώου" ως τον "Παίδα του Κριτίου".

Δημήτρης Λιαντίνης, Homo Educandus, σελ. 120

Κι εδώ ακριβώς δε φελάνε τα βιβλία. Θα τα κλείσεις. Και θα κινήσεις για το μουσείο. Να συναντήσεις τον Κούρο του Πτώου και τον Παίδα του Κριτίου. Όπως ακριβώς συνήθιζε να κάνει και ο Λιαντίνης με τους μαθητές του. Δεν έμενε μόνο στις διδασκαλίες εντός αιθούσης. Προχωρούσε και στα πεδία της ζωντανής μελέτης.

Τον πρώτο, τον Κούρο του Πτώου, θα τον βρεις στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών. Θα βρεις το χρόνο να πας ως εκεί. Και να θυμηθείς πηγαίνοντας ότι εδώ τριγύρω δίδαξε ένα διάστημα ο Λιαντίνης ως καθηγητής Γυμνασίου όταν γύρισε από τη Γερμανία και πριν προσληφθεί στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Ο άλλος, ο Παις του Κριτίου, βρίσκεται στη σκιά της Ακρόπολης και στο νέο μουσείο της.

Εδώ θα βρεις μια δική μας παλιότερη περιήγηση στο νέο μουσείο. Θα συναντήσεις και τον Παίδα του Κριτίου στις φωτογραφίες "μας". Μα μη μείνεις σ' αυτές. Να πας και ο ίδιος.

Καλά ταξίδια λοιπόν!

Ένα ταξίδι αληθινό η μελέτη του Λιαντίνη.

Μην το ξεχνάτε...

ΥΓ Για την εξέλιξη της ελληνικής πλαστικής και δη των κούρων επισκεφθείτε το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Ένα ενδιαφέρον αφιέρωμα στην παρέα αυτού του μουσείου, έχουμε ανεβάσει με τον τίτλο Η Συντροφιά της Φρασίκλειας. Εκεί θα βρείτε και πίνακα με την εξέλιξη των κούρων. Και να σημειώσουμε εδώ ότι χάρη στη μελέτη του έργου του Λιαντίνη μάθαμε αλλιώς να περπατάμε τα μουσεία και τους αρχαιολογικούς μας χώρους. Να προσέχουμε αυτά που παλιότερα δε βλέπαμε. Και κυρίως τούτο, να νιώθουμε πως είναι άλλου ποιού η τέχνη των αρχαίων ελλήνων. Δεν είναι απλά σκάλισμα στην πέτρα. Να τονίσουμε πως σχετικό κεφάλαιο για την ελληνική τέχνη θα βρείτε στα Ελληνικά του Λιαντίνη. Από κει και παραθέτουμε τα εξής σημαντικά:

Στην πραγματικότητα, η τέχνη των Ελλήνων καθρεφτίζει τον αγώνα τους να νικήσουν τον πεσσιμισμό τους.

Η ελληνική τέχνη είναι το γέννημα του αδυσώπητου αλλά και του εξαίσιου κόπου να μετουσιώσει το βάρος του κόσμου σε ελαφράδα ζωής. Η θλίψη που γέννησε στον Έλληνα η γνωριμία του με το κακό του κόσμου, με το malum physicum καθώς το λεν, παραχώρησε τη θέση της σε μία πικρή αποδοχή, σε μία συναίνεση ανάγκης με τις σκληρές δομές της φύσης. Και το πράγμα έγινε μ’ έναν τρόπο, ώστε την εγγενή συφορά του ανθρώπου να μην τη νοθέψει η δειλία και ο δόλος. Να μην κουκουλωθεί το κακό δηλαδή με την αυταπάτη και το ψέμα.

[...] Στο πρόβλημα του θανάτου, που για τον άνθρωπο είναι το πρόβλημα των προβλημάτων, και για τη φιλοσοφία ο μόνος δρόμος που οδηγεί στη γνήσια έρευνα και στην αληθινή γνώση για τη φύση και τη μοίρα του ανθρώπου, όπως ισχυρίζεται ο Πλάτων, οι έλληνες δεν καταδέχτηκαν να κοροϊδέψουν τον εαυτό τους. Αρνηθήκανε να αυτοεξευτελιστούν.

Κι αφού δεν τον κορόιδεψαν εδώ, στον κίνδυνο και στον αγώνα τον έσχατο, είναι αυτονόητο πως δεν τον κορόιδεψαν και σε τίποτα άλλο. Κυνήγησαν τον πάνθηρα δηλαδή, και θα κιότευαν μπροστά στους ψύλλους;

Αυτή η μοναδικότητα, αυτή η παλικαριά, και το σέβας των ελλήνων στην αλήθεια της φύσης και στην αξία του ανθρώπου, του αδύναμου και τραγικού ανθρώπου αλλά του αληθινού και εξαίσια ωραίου, πέρα από την επιστήμη και την πολιτική συνείδηση, γέννησε κυρίως την τέχνη τους.

Ο καημός του θανάτου γέννησε στους έλληνες την τέχνη. Εκεί που ο φόβος του θανάτου γέννησε στους λαούς τις θρησκείες.

[...] Η τέχνη των ελλήνων είναι η αποτύπωση της συμπεριφοράς τους να ξεπεράσουν τον πόνο που τους έδινε η γνώση για τον κόσμο και για τη θέση του ανθρώπου μέσα στον κόσμο. Εάν οι έλληνες δεν έβρισκαν διέξοδο στην τέχνη τους, θα 'παιρναν τα βουνά και τα όρη. Κάτω από κάθε δέντρο θα μας άφηναν και από μια αγχόνη.

[...]Αυτή η αγνή ορμή τον φέρνει συνέχεια σε αντικρυστό διάλογο με την αλήθεια. Γεγονός που εξηγεί το φαινόμενο ότι η ελληνική τέχνη στην ιστορία του ανθρώπου θα στέκεται κανόνας βίου, και κανόνας διαρκείας.

Με την τέχνη οι έλληνες το βαθύ τους πόνο και την τιμιότητα να μην τον ψευτίσουν τα έκαμαν τραγούδι.

Έτσι γεννήθηκε η ραψωδία του αοιδού, η λύρα και ο χορός του Αλκαίου και του Αλκμάνα, η διδασκαλία στα θέατρα, ο δωρικός κίονας, το αέτωμα του ναού, το άγαλμα του γλύπτη, το επιτύμβιο επίγραμμα, το πλατωνικό φιλοσόφημα.

Ό,τι ονομάσαμε πεσσιμισμό και μελαγχολία, που τα γέννησε η φυσική γνώση των ελλήνων η αμόλυντη από το κιότεμα και την πονηρή φαντασία, η τέχνη τους τό 'καμε όνειρο. Τό 'καμε μια χαρωπή εικόνα, που καθώς τη βλέπουμε και καθώς την ακούμε μας μετατοπίζει από την ωμότητα του "έτσι είναι" στη ρέμβη του "έτσι σα νά 'ναι". Από το στύγος του "εγώ ζηλεύω, εγώ σκοτώνω, εγώ πεθαίνω", στη διαφυγή του "βλέπω να βασανίζεται η Μήδεια, βλέπω να σκοτώνει ο Ορέστης, βλέπω να αυτοκτονεί ο Αίαντας".

Με τα ακίνδυνα καμώματα της τέχνης ξεχνάμε τα θανάσιμα γνωρίσματα της ζωής.

Η φράση του Νίτσε "έχουμε την τέχνη για να μη μας συντρίψει η αλήθεια" είναι η τέλεια ανατομία της συμπεριφοράς των ελλήνων που γέννησε την τέχνη τους.

Δ. Λιαντίνης, Τα Ελληνικά, σελ. 125 - 130